محمدرضا مقدم
کتاب «عمله‌جات طرب خاصه؛ خوانشی از دو نقاشی عصر ناصری با موضوع موسیقی اثر صنیع‌الملک و کمال‌الملک» نوشته‌ی ایلناز رهبر منتشر شد. این اثر در ۲۰۸ صفحه توسط انتشارات پارت در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. دوران ناصری، دوره‌ای مهم در تاریخ هنر ایران است که نقاشی، موسیقی و عکاسی به‌عنوان هنرهایی کلیدی همواره مورد توجه دربار و شخص شاه قرار داشتند.
کتاب عمله‌جات طرب خاصه با رویکردی میان‌رشته‌ای و بهره‌گیری از روش‌های آیکونوگرافی و آیکونولوژی، به تحلیل دقیق دو نقاشی شاخص از این دوره می‌پردازد.
در این چارچوب، علاوه بر توصیف تصویری عناصر بصری (مرحله پیشاآیکونوگرافی) و شناسایی افراد و سازها (آیکونوگرافی)، معانی عمیق‌تر فرهنگی، تاریخی و اجتماعی نهفته در این آثار نیز بررسی شده است (آیکونولوژی).
نقاشی «علی‌اکبر فراهانی و شاگردانش» اثر ابوالحسن غفاری (صنیع‌الملک) و «عمله‌ی طرب» اثر محمد غفاری (کمال‌الملک) هر یک نمایانگر ابعاد مختلف موسیقی درباری و جایگاه موسیقی‌دانان در ساختار فرهنگی عصر قاجارند. تحلیل آیکونوگرافیک این آثار، به شناسایی نمادها، اشکال و عناصر بصری آن‌ها می‌پردازد و تفسیر آیکونولوژیک، معانی فرهنگی و تاریخی عمیق‌تری را آشکار می‌کند.
مطالعه تفاوت‌های فنی، سبک‌شناسانه و محتوایی این دو نقاشی از منظر آیکونوگرافی و آیکونولوژی، به درک عمیق‌تری از تحولات هنر نقاشی و موسیقی در دوره ناصری منتهی می‌شود. نحوه نمایش سازها، ترکیب‌بندی، نورپردازی و تعامل میان نوازندگان، علاوه بر بار بصری، حاوی پیام‌هایی درباره جایگاه اجتماعی موسیقی و موسیقی‌دانان است.
نقاشی صنیع‌الملک با واقع‌گرایی و پرداخت دقیق چهره‌ها و حالات، اهمیت آموزش و انتقال دانش موسیقایی را نمایش می‌دهد. این اثر، نخستین تصویری است که چهره‌ی برجسته‌ی موسیقیدان ایرانی و شاگردانش را در دوره‌ای ثبت می‌کند که هیچ عکسی از آن‌ها در دسترس نیست؛ از این رو نقاشی نقش سندی تاریخی و ارزشمند را ایفا می‌کند.
کمال‌الملک نیز با تأکید بر جنبه‌های بصری و القای حس حرکت، موسیقی درباری و موسیقی‌دانان را با نگاهی واقع‌گرا – اگرچه متفاوت از واقع‌گرایی صنیع‌الملک – به‌صورت زنده و تعاملی بازنمایی کرده است. به‌نظر می‌رسد با توجه به وجود عکس‌های متعدد موسیقی‌دانان در دوره فعالیت کمال‌الملک، او در این نقاشی از یک عکس گرته‌برداری کرده باشد.
کتاب در ادامه، ضمن بررسی جایگاه موسیقی در ساختار اجتماعی و فرهنگی قاجار، به نقش موسیقی در تشریفات رسمی دربار و زندگی روزمره نیز می‌پردازد. موسیقی‌دانانی چون علی‌اکبر فراهانی که در تربیت شاگردان و توسعه دستگاه‌های موسیقی ایرانی نقش کلیدی داشتند، در قالب تحلیلی آیکونوگرافیک و تفسیری آیکونولوژیک بررسی شده‌اند.
بخش دیگری از این اثر به تحلیل سازهای به تصویر کشیده شده اختصاص دارد و اطلاعات ارزشمندی درباره تنوع سازها، تفاوت ساختار و نحوه نوازندگی آن‌ها نسبت به سازهای امروزی، نقش هر یک در گروه‌های نوازندگی و اهمیت‌شان در موسیقی درباری قاجار ارائه می‌دهد.
این پژوهش با به‌کارگیری روش‌های میان‌رشته‌ای، تحلیل‌های هنری، تاریخی و فرهنگی را در هم آمیخته و درکی نو از جایگاه موسیقی در جامعه قاجار عرضه می‌کند. همچنین بررسی تأثیر عکاسی بر سبک نقاشی‌های دوره ناصرالدین‌شاه، درک روند تحول در نقاشی ایرانی را تسهیل می‌کند.
در مجموع، «عمله‌جات طرب خاصه» اثری پژوهشی است که با تحلیل‌های دقیق و جامع خود، سهمی قابل توجه در شناخت پیوند میان موسیقی و نقاشی در دوره قاجار دارد و می‌تواند مبنای مطالعات آتی در این حوزه‌ها قرار گیرد.
۱ نظر