محمدرضا مقدم
مقدمه
رساله «نقاوه‌الادوار و تصانیف» تألیف عبدالعزیز بن عبدالقادر مراغی، از منابع مهم در تداوم سنت موسیقی مکتب منتظمیه در دوره عثمانی به شمار می‌آید. این اثر نه‌تنها ادامه‌دهنده دیدگاه‌های نظری عبدالقادر مراغی است، بلکه با نوآوری‌هایی در حوزه مُد، نظام ایقاعی و اصطلاح‌پردازی، افق‌های تازه‌ای پیش روی موسیقی‌پژوهان گشوده است. این کتاب به تازگی توسط سید حسین میثمی عضو هیئت علمی دانشگاه هنر ایران و مصطفی عبادی، تصحیح و توسط انتشارات دایره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده است. در گفت‌وگویی که پیش‌رو دارید، سید حسین میثمی، با تبیین مبانی تصحیح این رساله و بررسی ساختار آن، به پرسش‌هایی درباره جایگاه مفاهیمی چون ادوار نغمگی و ایقاعی، نوآوری‌های عبدالعزیز و نسبت این رساله با تحولات موسیقی ایران و عثمانی پاسخ می‌دهد.
در ابتدا بگویید از چه اصولی در تعیین نسخه اصلی استفاده کردید؟ آیا رساله‌های هم‌عصر با رساله عبدالعزیز، مانند برخی متون ادواری دیگر، در فرآیند تصحیح و مقابله مورد استفاده قرار گرفتند؟
معمولاً در تصحیح نسخۀ مادر، قدمت تاریخی، محتوای کتابت شده و شباهت آن به نسخه‌ها یا رساله‌هایی که هم‌عصر نویسنده تألیف شده‌اند، ملاک قرار می‌گیرد. اگر همه این موارد را در نظر بگیریم و نسخه‌های باقی‌مانده را بررسی کنیم، می‌توانیم تشخیص دهیم که کدام نسخه می‌تواند اصل یا مادر باشد و بقیه نسخه‌ها فرع آن باشند. در ارتباط با رساله «نقاوه‌الادوار و تصانیف» که توسط عبدالعزیز فرزند عبدالقادر مراغی نوشته شده است، همین مبنا در نظر گرفته شد؛ چراکه این رساله برگرفته از رساله‌های پدرش، یعنی عبدالقادر مراغی یعنی جامع الالحان،مقاصدالالحان و شرح ادوار است.
با توجه به تأکید رساله بر مفاهیمی چون ادوار نغمگی و ایقاعی، چه تفاوت‌هایی میان برداشت عبدالعزیز و پدرش عبدالقادر در این زمینه‌ها وجود دارد؟
هم سیستم مُدال و هم سیستم ریتم و متر در طی زمان تغییر می‌کنند. شرایط اجتماعی و منسوخ شدن برخی از این موارد می‌تواند مهم باشد؛ لذا هر نویسنده‌ای، حتی اگر بخواهد به اصول قدیمی پایبند باشد، درگیر اتفاقات زمانه خود نیز هست. ما می‌دانیم که این مُدها یا ادوار نغمگی از تعدادی نغمه ساخته شده‌اند که فواصل متفاوتی دارند و معمولاً برخی از نغمات آن از بقیه نغمات مهمترند.
یکی از کارهایی که در زمان عبدالعزیز رخ داده، ترکیب مُدهای مختلف با یکدیگر و ارائه یک مُد جدید یا مُد ترکیبی است. همچنین این اتفاق می‌تواند در ارتباط با نظام ریتم و متر در موسیقی نیز رخ دهد که به آن ایقاع می‌گفتند. این موارد بر اساس دورهای ایقاعی که معمولاً با روش آوانگاری «اتانین» نشان داده می‌شدند، صورت گرفته است؛ لذا می‌توانستند دوره‌های جدیدی با ترکیبات نو ایجاد کنند. بر همین اساس در زمان عبدالعزیز تغییرات در دو حوزۀ مُد و نظام ریتمیک-متریک و حتی توسط خود او صورت گرفته است.
۱ نظر