بررسی فواصل به‌کار برده­ شده بر روی دسته­ ساز سه­‌تار (۱)

بررسی فواصل به‌کار برده­ شده (پرده بندی) بر روی دسته­ ساز سه­‌تار با رسم­‌ِ گرافیکی،تشریح فواصل مهم در موسیقی کلاسیک ایرانی و ذکر روابط ریاضی

چکیده 
در این مقاله به مطالعه‌ فواصل به‌کار برده‌ شده (پرده‌بندی) بر روی دسته‌ ساز سه‌تار با رسم‌گرافیکی نسبت فواصل، بدست آوردن معادله ریاضی آنها و تشریح فواصل مهم در موسیقی کلاسیک ایرانی، پرداخته شده است. از مهم‌ترین موارد درآموزش تئوری موسیقی کلاسیک ایرانی درک فواصل و فاصله‌های مهم آن است. در صورت یادگیری این فواصل و نسبت آنها هنرجویانی که به فراگیری موسیقی می‌پردازند به درک بهتری از مفهوم فاصله در موسیقی نائل می‌آیند. هم‌چنین در تغییرکوک با استفاده‌ از فواصل مهم بر روی سیم‌های مختلف سه‌تار به منظور پرده‌گردانی (مُد‌گردانی)، محدوده فواصل (رجیستر) تغییر می‌کند و پدیده انتقال شکل خواهد گرفت. در این مقاله به معرفی چگونگی بدست آمدن فرکانس طبیعی فواصل نغمات (نت‌ها)، شکل‌گیری آنها و هم‌چنین معرفی معادلات ریاضی فرکانس به عنوان روشی مفید برای هنرجویان و علاقه مندان به فراگیری ساز سه‌تار و تئوری موسیقی کلاسیک ایرانی اشاره شده است.

واژه‌های کلیدی: موسیقی کلاسیک ایرانی، فاصله موسیقایی، سه­‌تار، معادلات فرکانسی، ریاضیات، نمودارگرافیکی

۱- مقدمه:
درآموزش علمی موسیقی کلاسیک ایرانی شناخت فواصل مهم به منظور درک بهتر هنرجویان با ترسیم نمودار، شکل گرافیکی برای این فواصل و بیان رابطه ریاضیات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بدین منظور ابتدا نیازمند مرور تعاریفی چون فاصله یا بُعد در موسیقی که به مقدار اختلاف دو نغمه (نت) در زیر و بمی مانند نغمه‌ «رِ» تا نغمه‌ «می» و گام با تعریف صداها یا نت‌هایی که به صورت متصل میان فاصله اُکتاو قراردارند. (پورتراب، مصطفی کمال، (۱۳۹۸)، تئوری موسیقی، تهران، نشر چشمه) و هم‌چنین فواصل درست با تعریف فواصلی که در طول تاریخ موسیقی ضمن خاصیت صوتی (فرکانسی) خود به عنوان فواصل پایدار و خوش‌صدا (کنسونانس)، «ملایمت‌های کامل شامل، اُنیسون درست، چهارم درست، پنجم درست و اکتاو درست» در نظر گرفته شده‌اند. (تیورِک، لَرف (۱۳۹۹) عناصر موسیقی، ترجمه‌ سید احمدیان علیرضا، صفحه۷۶، انتشارات موسسه‌ فرهنگی هنری ماهور) می‌باشد.

 ۲- چهار فاصله مهم در موسیقی کلاسیک ایرانی:

در موسیقی کلاسیک ایرانی چهار فاصله مهم با توجه به فرکانس هر نت و هم‌چنین محل پرده‌بندی بر روی دسته‌ ساز سه‌تار عبارت‌اند از «دو- فا- سل و اُکتاو دو» این فواصل در درجات (یکم درست، چهارم درست، پنجم درست و اُکتاو که خود فاصله درست است) قرار گرفته‌ و دارای نسبت طولی مشخص و نسبت فرکانسی عکس هر نت است. باید توجه داشت که از این فواصل در تغییر کوک معمول در سیم‌های سه‌تار برای دستگاه‌های مختلف استفاده می‌شود.

هم‌چنین برای نشان دادن این فواصل ابتدا گام دو ماژور را بر روی دسته‌ی ساز سه‌تار در نظر گرفته که فواصل مذکور و مهم بر روی آن علامت گذاری شده است. نتیجه‌ بررسی کامل این فواصل در جدول شماره (۱) بیان و در ادامه توضیحات لازم ارائه شده است.