گفتگوی هارمونیک
کتاب «دورۀ اول ردیف ویلن استاد حسین یاحقی» بر اساس نسخه داوود آهن به همراه اجرای آن در قالب یک لوح فشردۀ صوتی توسط نشر خُنیاگر منتشر شد. شهاب مِنا، مدیرمسئول نشر خنیاگر، دربارۀ این اثر چنین توضیح داد:
چنان‌که در توضیحات کتاب دربارۀ شرح حال استاد حسین یاحقی و دوره‌های ردیف ایشان به قلم فرزندشان، بهزاد یاحقی، آمده:
«استاد حسین یاحقی (۱۳۴۷-۱۲۸۵) در خاندانی اهل موسیقی در جهرُمِ شیراز متولد شد و سرنوشتش پیش از تولد با موسیقی رقم خورده بود. پدرش موسیقی‌نواز آماتور بوده و با موسیقی‌دانان شیراز نشست‌و‌برخاست داشت و خواهر بزرگش، فرّخ‌لقا، در کمانچه شاگرد حسین‌خان اسماعیل‌زاده و در سنتور شاگرد سماع‌حضور بود و دربارۀ نبوغش در موسیقی حکایت‌ها بسیار است. حسین یاحقی آموزش کمانچه را با خواهر خود، فرخ‌لقا آغاز می‌کند و پس از مدتی فرخ‌لقا حسین هشت‌ساله را نزد حسین‌خان اسماعیل‌زاده، استاد خود، می‌برد و جهت تعلیم به وی می‌سپارد تا بتواند نزد این استاد بزرگ به فراگیری ردیف بپردازد. حسین یاحقی تا شانزده‌سالگی مدت هشت سال نزد استاد با رموز نوازندگی و ردیف دستگاهی موسیقی ایرانی با لحن ایرانی آشنا می‌شود و سپس با اجازه از استادش کلاس آموزش کمانچه دایر می‌کند.
علاقۀ بیش‌ازحد جوانان به یادگیریِ ویلن، حسین یاحقی را از اوایل دهۀ بیست به نوازندگی و تدریس ویلن ترغیب کرد. حسین یاحقی نُت موسیقی را به توصیۀ دوست خود، ابوالحسن صبا، به‌طور فشرده و تاحدی‌که بتواند دانش ردیفی خود را برای تدریس به هنرجویان بنگارد، از صبا آموزش دید و با تصرفاتی در ردیف حسین‌خان اسماعیل‌زاده (استادش) شروع به تدوین دوره‌های ردیف خویش نمود.
از حسین یاحقی پنج دوره ردیف برای ویلن به‌جا مانده است. دورۀ اول در راست‌کوک و دورۀ دوم در چپ‌کوک پیش از سال‌های ۱۳۳۰ نگاشته شده‌اند. دورۀ سوم در راست‌کوک افتاده و دورۀ چهارم در چپ‌کوک افتاده تنظیم شده است. دورۀ پنجم که در دهۀ چهل و تا پایان حیات مؤلف به نت درآمده در کوک‌های مختلف است حاوی بیان خلاق و هنری و منحصر‌به‌فرد حسین یاحقی از موسیقی ردیفی ایران برای سازهای کمانه‌ای است.»
اینک آنچه در کتاب حاضر ارائه شده دورۀ اول این ردیف در راست‌کوک زهی است که جز نوا و راست‌پنجگاه باقی دستگاه‌ها و آوازها را دربر دارد.
از دورۀ اول هفت نسخۀ کامل یا ناقص به‌صورت دستنویس یا کپی دستنویس در آرشیو خانوادگی حسین یاحقی باقی مانده است. از آن میان، چهار نسخه دست‌نویس‌های استاد حسین یاحقی است که هیچ‌یک تمامیِ دورۀ اول را دربر ندارند و سه نسخۀ دیگر نیز نگاشتۀ دو تن از شاگردان حسین یاحقی (داوود آهن و غلامحسین نیکرویان) و پاکنویس دستنویس نیکرویان توسط بهزاد یاحقی که همۀ دورۀ اول را دارا هستند.
برای انتشار دورۀ اول، تمامی نسخه‌های دورۀ اول از سوی بهزاد یاحقی، فرزند استاد حسین یاحقی، در اختیار ناشر قرار گرفت و مدتی صرف بررسی تطبیقی نسخه‌ها با یکدیگر شد.
در ابتدا بهتر می‌نمود که ویرایش و بازنویسی دورۀ اول ردیف استاد حسین یاحقی براساس دست‌نویس‌های استاد صورت گیرد، اما هم نسخه‌های به دستخط وی کامل نبود و هم به اذعان بهزاد یاحقی نسخه‌های دست‌نوشتۀ حسین یاحقی حاوی آخرین ویرایش این ردیف نیستند.
به گفتۀ محمود یاحقی، دیگر فرزند استاد حسین یاحقی که خود دوره‌های اول و دوم ردیف استاد را نزد ایشان تلمذ کرده‌اند، آخرین نسخه از دورۀ اول که خود استاد حسین یاحقی در چند سال پایانی تدریس خود در کلاسشان از روی آن تدریس می‌کردند و با توجه به نبودن فتوکپی در آن‌زمان شاگردان از روی آن استنساخ می‌کردند نسخۀ پاکنویس‌شده توسط «داوود آهن» بود. اصل این دستنویس اکنون نزد محمود یاحقی است و ایشان از روی اصل دستنویس عکس گرفته تصویر آن‌را برای ناشر ارسال کردند که همان ملاک بازنویسی و ویرایش دورۀ اول قرار گرفت.
بازنویسی کامپیوتری دورۀ اول ردیف حسین‌خان یاحقی با لحاظ‌کردن موارد زیر توسط شهاب مِنا انجام گرفت:
- جداسازی جملات به‌منظور نشان‌دادن ساختار گوشه‌ها و کمک به نت‌نوازی (دشیفراژ) آنها؛
- نمایاندن تکرارهای فیگورها و عبارات با علامت تکرار؛
- مطابقت متن اشعار با دیگر منابع و اصلاح اشعار؛
- تطبیق متن فارسی اشعار با نت‌های موسیقی و آوانویسی لاتین اشعار زیر نت‌ها؛
- یافتن و افزودن عنوان مرسوم برخی از گوشه‌ها و ضربی‌ها که متفاوت با دیگر ردیف‌ها نامگذاری شده‌اند،
- مشخص‌کردن گوشه‌ها در قطعات ضربی به قصد آموزشی برای هنرجویان؛
- مشخص‌کردن قطعات ضربی اقتباس‌شده از سایر موسیقی‌دانان.
مقابلۀ نت‌نویسی کامپیوتری با نسخۀ اصل دستنویس داوود آهن در بهار ۱۴۰۳ توسط محمود یاحقی انجام شد و دو بار دیگر نیز با نواختن از روی نت‌نوشته‌های کامپیوتری اصلاحاتی را متذکر شدند.
پس از مراحل فوق، پرینت نت‌نویسی کامپیوتری اصلاحی در اختیار بهرنگ آزاده، نوازنده و مدرس ویلن، قرار گرفت و ایشان اصلاحاتی بدین‌شرح در نت‌ها انجام دادند:
- افزودن علائم عَرَضی که کلاً در نت‌ها درج نشده بود،
- افزودن نام برخی گوشه‌ها؛
- انتقال تک‌نت‌ها یا چند نت به هنگام بم‌تر یا زیرتر برای اجرای خوش‌دست‌تر؛
- اصلاح زیرایی برخی نت‌ها که در دستنویس صحیح به نظر نمی‌رسیدند،
- اصلاحاتی در نحوۀ وصل برخی گروه‌نت‌های چنگ و دولاچنگ؛
- افزودن خطوط اتصال آرشه‌گذاری جاافتاده یا ویرایش آنها؛
- افزودن علائم تکنیکی محذوف (مثل تکیه و شمارۀ انگشت)؛
- افزودن علامت نفس (وقفۀ کوتاه) در میان جمله برای اجرای صحیح؛
- افزودن تمپوی اجرای قطعات بنا بر اجرای ویراستار.
۱ نظر