محمدرضا مقدم
مفهوم «ادوار ایقاعی» در این رساله با چه نظمی ارائه شده؟ آیا تناظر مشخصی میان این ادوار و الگوهای ریتمیک متأخر ایرانی یا عثمانی وجود دارد؟
مبنای ادوار ایقاعی در رساله بر زمان‌های کمّی استوار است؛ بدین معنا که تمایز میان «زمان کوتاه» و «زمان کشیده» اساس شکل‌گیری این ادوار را تشکیل می‌دادند. چنین رویکردی با ساختار عروضی شعر فارسی و عربی مشابهت داشته است؛ چراکه در هر دو نظام، واحدهای ارزش زمانی نقش محوری ایفا می‌کردند. در بخش نظری رساله، پنج نوع زمان با نشانه‌های الف (چنگ)، ب (سیاه)، ج (سیاه نقطه‌دار)، د (سفید) و ھ (سفید+چنگ) تعریف می‌شدند.
هر یک از این زمان‌ها دارای ارزش واحدی معینی بودند؛ بدین‌گونه که زمان «الف» معادل یک واحد، زمان «ب» دو واحد و به همین ترتیب تا زمان «ھ» ارزش‌گذاری می‌شدند. این زمان‌ها سپس در قالب‌های «سبب»، «وتد» و «فاصله» سازماندهی می‌یافتند؛ امری که در نظام عروضی نیز به‌وضوح قابل مشاهده است. در این چارچوب، «سبب خفیف» با الگوی تَن° و «سبب ثقیل» با الگوی تَنَ نمایش داده می‌شد. «وتد» نیز، بسته به جایگاه و ترکیب، گونه‌ها و دگره‌های متعددی داشت. ایقاعات حاصل می‌توانستند ساده یا مرکب باشند؛ برای نمونه، الگویی چون تَن° تَن° تَن° تَن° نمایانگر ساده‌ترین شکل ایقاعی است. آن‌ها بر این باور بودند که از ترکیبات شبیهی مثلاً تَن° به وجود می‌آمدند،
کاربرد چندانی ندارند؛ زیرا یکنواختی ایجاد می‌کند و تکرار مداوم تَن° تَن° تَن° تَن° ملال‌آور است و باید ترکیبات متفاوت مانند تَنَن° تَنَن° تَنَنَن° تَن° تَنَنَن° ایجاد کرد که از اسباب، اوتاد و فواصل مختلف ساخته شده باشد. ازاین‌رو، ریتم ضربی که جایگاهی در موسیقی دارد، باید در چارچوبی مشخص سازماندهی شود؛ چارچوبی که از آن با عنوان «دور» یاد می‌شد. همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، برای نمونه، «دور ثقیل اوّل» با الگویی نظیر تَنَن° تَنَن° تَنَنَن° تَن° تَنَنَن°تعریف می‌شد. چنین ادواری به دلیل تنوع و پویایی‌شان مورد پسند قرار می‌گرفتند و در سنت موسیقایی نیز کاربرد گسترده‌ای می‌یافتند. این جریان در سنت عثمانی ادامه یافت و هنوز در ترکیه تا حدی باقی مانده است،
اما در ایران پس از دوره صفوی، ادوار ایقاعی تا حد زیادی از میان رفت. سپس با ورود موسیقی فرانسوی به ایران و شکل‌گیری موزیک نظام در دارالفنون و انتقال آن به موسیقی دستگاهی، نظام ریتمیک از نظر روبنایی تغییر کرد و به جای دور از مفهوم «میزان» استفاده شد و علیرغم برخی از تفاوت‌های کیفی در «دور» و «میزان» میزان و نظام متریک-ریتمیک غربی مورد استفاده قرار گرفت.
۱ نظر