محمد طریقت

ذکر از نظر عرفا دو نوع است: ذکر جلی و ذکر خفی. ذکر خفی، انسان را در خود فرو می‌برد و فارغ از تمام افکار و اذهان، آنچه در وجود طبیعتش هست، کنار می‌گذارد و در «وجه‌الله» محسوب می‌شود. ذکر جلی، مثل نماز جماعت است به‌شرطی که هدف اقامه کنندگان یکی باشد؛ یعنی هدفشان تقرب به‌خدا و تزکیه‌ی نفس باشد.

به‌طور کلّی در مطالعات ادیان، به اعمالی که در حالت خلسه انجام می‌شود، کارهای «شمنی» می‌گویند (پهلوان(۲)، ۱۳۹۳: ۱۸۶). در اغلب اقوام ابتدایی، جذبه و خلسه از دو راه حاصل می‌شود: یکی رقص، آواز، حرکات، نواها و ریتم‌های یک‌نواخت و دیگری اعتقاد و تلقین (همان: ۱۲). ترتیب و اجرای این‌گونه اعمال در هر یک از فرقه‌های دراویش متفاوت است و بستگی به آداب و رسوم آن طریقت دارد که باید با احترامی خاص برگزار شوند.

این طریقت از قدیمی‌ترین طریقت‌هاست که توسّط ‌ابومحمّدمحی‌الدین‌ عبدالقادر بن‌ موسی‌ بن عبدالله بن جِنگی‌دوست حسنی‌ گیلانی (جیلانی) با لقب‌های «قطب‌الاعظم»، «غوث گیلانی» و «غوث اعظم» پسر ابی‌صالح موسی زنگی‌دوست (جنگی دوست)، پسر یحی گیلانی با لقب «محی‌الدین» که با هفت پشت به امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد، تأسیس شده است. شیخ‌عبدالقادر گیلانی متولد ۴۷۰ و بنا به‌نوشته‌هایی ۴۹۰ و متوفّی در سال ۵۶۱ هجری قمری بوده است.

تصوّف، به‌عنوان یک جنبش فکری ممتاز در پی آن است که به‌یگانگی منحصر به‌فردی برسد و این یگانگی یا وحدت تنها از طریق پالایش روح میسّر می‌شود. در این مسیر، موسیقی، هنری است که درون انسان را در برون تجسّم می‌بخشد و بدان وسیله از طریق شنیدن به‌درون خود راه می‌یابد و خود را با کل جهان و جهان کل، متّصل می‌بیند. به این شکل با انصراف و فنا از خود و اتّصال و بقاء در اقیانوس بیکران هستی، آرامشی دل‌پذیر و لذّت‌بخش در خویش احساس می‌کند که آن‌را «وجد» می‌نامند و سماع را راهی برای رسیدن به‌کوی دوست و یکی شدن با ابدیّت می‌دانند (توحیدی، ۱۳۷۶: ۵۸). سماع، در اصطلاحِ صوفیان و دراویش، وجد و سرور و رقصیدن و چرخیدن سالک در حالت فردی یا به‌صورت اجتماع است که با آداب و تشریفات خاصّی انجام می‌گیرد (کیانی، ۱۳۸۹: ۴۲۸).

به‌عبارتی، این مشایخ با حکام و فرمان‌روایان رابطه‌ی دوسویه داشتند و پیوسته به‌دلیل منافع خود در پی جلب رضایت طرف دیگر نیز بوده‌اند و در این ارتباطات، نفوذ سیاسی، اجتماعی و برخورداری اقتصادی برای آنان رو به‌فزونی بوده؛ به‌طوری که روز ‌به‌روز بر تعداد مریدانشان افزوده و در نتیجه زمینه‌ی نفوذ بیشتر را برای شیوخ در صحنه‌ی اجتماع فراهم می‌کردند (پورمحمّدی؛ جوانمردی، ۱۳۹۴: ۱۱). از سوی دیگر می‌توان گفت شیوخ بیشتر در مناطقی نفوذ داشتند که جمعیّت قبیله‌ای آنها بسیار و زمینه برای کشمکش فراهم‌تر بود. این شیوخ در این مناطق با حلّ و فصل منازعات بین مردم و قبایل روز به‌روز به‌نفوذ خود می‌افزودند (همان: ۱۹).

کردستان امروزی در منطقه‌ای کاملاً کوهستانی با وسعتی معادل ۲۸۲۰۳ کیلومتر مربّع در غرب ایران و در مجاورت کشور عراق قرار دارد. کردستان، از شمال به استان‌های آذربایجان غربی و زنجان، از شرق به استان همدان و قسمتی از استان زنجان، از جنوب به استان کرمانشاه و قسمتی از استان همدان محدود می‌شود. شهر «سنندج» که در قدیم با نام «سِنَه دژ» (۱) معروف بوده، مرکز استان کردستان است.

محمودی معتقد است: «واژه‌ی کُرد در اسناد و متون تاریخی و کهن با این معانی ذکر شده است: در اوستا سه واژه‌ی “کورته”، “کرتی” و “کرتو” وجود دارد که مفهوم آنها به‌معنای “شمشیر و نیزه” است و کردستان به‌معنای سرزمینی است که در دامن خود شمشیرها را پرورده است» (URL). گزنفون (۱) -فیلسوف و مورّخ یونان- منطقه‌ی غرب را «کٌردوک» یا «کاردوک» و مردم آن منطقه را «کاردوخی» به‌معنای «مرد جنگی دلیر» نامیده است (همان).

کردستان سرزمینی مملو از باورها و آیین‌های کهن و باستانی است که تجلّی هر کدام از آنها را می‌توان به‌شکل مراسمی با آداب و رسومی خاص مشاهده کرد. هنر، به‌خصوص موسیقی، در میان ملّت کُرد از اهمّیّت ویژه‌ای برخوردار بوده است. نقش موسیقی به‌نحوی است که در اکثر مراسم آیینی، عرفانی، مذهبی و… اعم از شادی یا عزاداری ردّ پایی از آن قابل مشاهده است. در میان سازهای کُردی، «دف» به‌دلیل اجراء در مکان‌های مقدّس همچون خانقاه، که آدابی مخصوص به‌خود را دارند؛ از تقدّسی خاص برخوردار است.