شهاب منا

هدایت در این رساله ابتدا ایرادهای نت‌نویسی بر  خطوط حامل را شرح می‌دهد و سپس خط نت خود را که از نگاه خویش برای نگارش موسیقی ایرانی بهتر و ساده‌تر است با علائم ابداعی‌اش برای تکنیک‌های مضرابی مختلف تشریح می‌کند.

بخش سوم مجمع‌الادوار دربارۀ تئوری موسیقی دستگاهی است و جزو اولین متون منتشرشده دراین‌باره است و برخلاف رویکرد مکتب وزیری برای تئوریزه‌کردن موسیقی دستگاهی برمبنای تئوری موسیقی غربی سعی کرده تئوری موسیقی ایرانی را از دل موسیقی پیشادستگاهی و با نگاه درون‌فرهنگی استخراج کند.

در مبحث پایانی، «پروانه- در ایقاع»، به بررسی ریتم‌ در موسیقی غربی می‌پردازد. اصطلاحات او در این‌باره نیز متفاوت‌اند. او میزان را «خانه»، ضرب میزان را «حرف» (مثلاً دوضربی= دوحرفی)، میزان‌نما را «پایۀ ضرب» یا «کسر صدر قطعه»، کشش را «لبث» و سکوت را «وقف» می‌خواند. در میان کشش‌های موسیقی گرد را «سفید»، سفید را «سفید کشیده‌دار»، چنگ را «سیاهِ یک‌چنگ»، دولاچنگ را  «سیاه دوچنگ»، سه‌لاچنگ را «سیاه سه‌چنگ» و چهارلاچنگ را «سیاه چهارچنگ» می‌نامد.

در گوشۀ نهم به آکوردشناسی می‌پردازد و اصطلاح «جمع» را که در نوبت اول و سوم برای مُد به‌کار برده بود («ترتیبی از نغمات که تألیف لحنی از آنها می‌شده است (زمینه)») اینجا معادل آکورد به‌کار می‌برد و به بررسی آکوردهای سه‌صدایی (جموع ثلاثی) می‌پردازد.

در گوشۀ اول دو نوع نت‌نویسی قدیم و جدید، شامل حروف تهجی (نت‌نویسی الفبایی) و حروف نقطه (نت‌نویسی «حامل» یا به لسان او «مصدره») را براساس دو کلید سُل و فا، معرفی می‌کند.

پروانۀ اول، مبحث «ایقاع»، تلخیص و قیاسی است از مطالب مربوط به وزن در رسالات دورۀ اسلامی که در چهار پرده تنظیم شده است: در پردۀ اول پس از تعریف ایقاع به معرفی سه رُکن عروضی (سبب، وتد، فاصله) و دو نوع ایقاع مُوَصَّل و مُفَصَّل با دسته‌بندی‌های فرعی هریک می‌پردازد و ادوار ایقاعی عرب (انواع ثقیل، رمل، هزج، فاختی) را معرفی می‌کند. در پردۀ دوم هشت دور ایقاعی متداول در زمان عبدالقادر مراغی (ثقیل، خفیف، چهارضرب، تُرکی اصل، مخمّس، راه‌کرد، رَمَل، هزج) را معرفی می‌کند. در پردۀ سوم پنج دور اختراع  عبدالقادر مراغی (ضرب فتح، دور شاهی، قُمریه، ضرب جدید و دور مأتین) را شرح می‌دهد و در پردۀ چهارم به مبحث «دخول در تصانیف» که به شروع ملودی از ضرب چندمِ دور ایقاعی مربوط است می‌پردازد.

نوبت اول با «درآمد»،‌ مشتمل بر پنج «پایه» دربارۀ واژۀ موسیقی، تاریخ موسیقی، تأثیر موسیقی و غنا، و در موضوع و تحدید (حوزۀ شمول) علم موسیقی آغاز می‌شود. پس از آن، متن اصلی در سه نغمه مشتمل بر چهل‌ونُه گوشه (قسمت) ارائه می‌شود: نغمۀ اول (گوشه‌های ۱ تا ۱۹) که با تعریف صوت و پیدایش اصوات شروع شده با مباحث مختلفی دربارۀ ارتعاشات («اهتزازات») در جامدات ادامه می‌یابد. نغمۀ دوم: «در اهویۀ مقروعه» (گوشه‌های ۲۰ تا ۳۳) به ارتعاش صوت در هوا اختصاص دارد و طی آن در گوشه‌های ۳۱ و ۳۲ به بررسی حنجره و گوش نیز پرداخته است.

معرفی سه مجلد مجمع‌الادوار، تألیف و تتبع مهدی‌قلی هدایت، با بازنویسی شهاب مِنا که به‌تازگی توسط نشر خُنیاگر منتشر شده است.