محمدرضا مقدم

از دیگر مشکلات نگارش ردیف صبا نحوۀ دسته‌بندی چنگ‌ها و دولاچنگ‌هاست. در مواردی این دسته‌بندی‌ها صحیح نیست و هنرجو را در درک فیگورها و طرز اجرای صحیحشان دچار مشکل می‌کند. اکنون دسته‌بندی نت‌های چنگ و دولاچنگ را در سراسر این ردیف مورد ویرایش قرار داده‌ام.

یکی دیگر از دشواری‌های آموزش ردیف سنتور استاد صبا تطابق اشعار با نت‌ها بود. این اشکال بنیادین، معلول پسند شخص ابوالحسن صبا است که برخلاف استادش، علی‌نقی وزیری که بر نگارش هجاها به تفکیک زیر نت‌ها تأکید داشت، نگارش فارسی اشعار را به‌صورت مصرع مصرع می‌پسندید. دشواری تطابق اشعار با نت‌ها موجب می‌شد خیلی از هنرجویان سنتور این ردیف را بدون خواندن شعر بنوازند و تطابق شعر و ملودی در مواردی حتی برای برخی مدرسان هم مشخص نبود.

بله تعداد کتاب های دف چاپ شده بسیارزیاد است. اما سوال مهمی که مطرح است این است که هر یک از این کتاب ها چه مقدار دانش و قدرت نوازندگی هنرجویان را افزایش می دهند. متاسفانه امروزه شاهد کتاب هایی هستیم که در ابتدایی ترین مفاهیم ریتم و معرفی عناصر مشکل دارند. اما چون دارای لوح فشرده هستند بسیاری از علاقمندان به آن ها رجوع می کنند و بسیاری از معلم هایی که هنوز به سطح مناسبی از تدریس نرسیده اند نیز از روی آن ها درس می دهند. هیچ کتابی به معنای جامع، کامل نیست و پایان مسیر آموزش نیست.

کتاب «آموزش دف از مبتدی تا عالی» یکی از کاربردی ترین کتاب هایی است که از همان ابتدای انتشار مورد استقبال مدرسین و هنرجویان قرار گرفته و اخیرا نیز به چاپ هفتادم رسیده است. به همین دلیل با سیامک عزیززاده مولف این کتاب، مصاحبه ای داشتیم تا ضمن بررسی دلایل موفقیت کتاب‌ اش، مروری کوتاه نیز بر چالش های دف نوازی در کشور داشته باشیم. 

هدایت چندین‌بار دربارۀ محمدصادق‌خان و کوک‌های او و نغمات منسوب به او در مجلد سوم مجمع‌الادوار مطالبی نگاشته است. محمدصادق‌خان استاد سه‌تار مهدی صلحی (منتظم‌الحکما) بوده و به احتمال زیاد هدایت مطالب مربوط به محمدصادق‌خان را از طریق مهدی صلحی اکتساب کرده است.

یک مورد مهم مطروح ذیل عنوان «در طریق تحریر الحان» (روش نت‌نویسی قدما) برگردان تصنیف عبدالقادر مراغی درپردۀ حسینی در دور رمل با شعر «لکلّ صبح و کلّ اشراق   تبکی عینی بدمع مشتاق» به نت‌نویسی حامل است که چند دهه پیش‌تر از بازنویسی فرهاد فخرالدینی از این تصنیف انجام شده و از منابع او برای قرائت دقیق‌تر آن بوده است. (فرهاد فخرالدینی در «کتاب ماهور: مجموعه مقالات موسیقی»، جلد سوم، زمستان ۱۳۷۲، طی مقالۀ «شیوۀ ثبت و نگارش الحان یا آهنگ‌های موسیقی به روایت عبدالقادر مراغه‌ای» به بازنویسی مجدد این تصنیف پرداخته است و بعدها اجرای آن‌را در تیتراژ سریال امام علی ارائه کرد.)

امروزه ما با طرز نت‌نویسی ابجدی مأنوس نیستیم و عملاً برایمان کارامد نیست اما در مورد هدایت دقیقاً برعکس است. هدایت در پایان جلد دوم مجمع‌الادوار که طی آن تئوری موسیقی غربی و نت‌نویسی حامل را تشریح کرده است برای حسن ختام تصنیفی با بیت ترجیع «چه بود ار بازگشتی در بهاران   نشاط و شادی آن روزگاران» آورده که شعر و ملودی آن از خود اوست و آن‌را به خط ابداعی خود (برگرفته از نت‌خوانی ابجدی) و نه نت‌نویسی حامل که در همین جلد آن‌را شرح کرده نوشته است!

بنابراین، نگاه قدیم‌گرای هدایت به تبیین تئوری موسیقی دستگاهی که خلاف جریان روزگار خود بوده و زبان گفتار ثقیل او از عوامل بنیادینی است که به مجمع‌الادوار در زمان حیات مؤلف و چند دهه پس از آن چندان که باید توجه نشده است. این حد که این بنده نیز انجام داده‌ام کافی نیست و به‌عنوان مثال جلد سوم کتاب که به تئوری موسیقی دستگاهی اختصاص دارد شایستۀ یک بازنویسی به زبان روان امروزی و شرح است تا این منبع ارزشمند برای نسل کنونی بیشتر قابل استفاده شود.

در مجلد اول که به فیزیک صوت می‌پردازد حدود شصت شکل و نمودار به‌صورت دستی کشیده شده بود که خانم زهرا نازیار با صرف وقت و بارها ویرایش و ویرایش به‌صورت کامپیوتری و به دقت ترسیم کردند و طی آن به سهوهای هدایت در ترسیم دستی پی بردم و آنها را نیز رفع کردم و بر زحمت ترسیم‌گر افزودم و در اینجا شایسته است از کمک بی‌دریغ ایشان و صبوری‌شان در همکاری با خود که به بلیۀ وسواس مبتلا هستم تشکر کنم.