حسینعلی ملاح

پیش از زریاب، فارابی نیز به سیم پنجمی قائل بود، ولی ظاهراً وی تنها در تحلیل‌های نظریش در باره موسیقی آن را ملحوظ داشته است؛ چنانکه یک قرن پیش از او، کندی نیز در بررسیهای نظری در باره صدا، عود را با پنج سیم در نظر می گرفت (فارمر، ص ۲۸۸). با وجود رواج «عود کامل» در مغرب اسلامی، به «عود قدیمِ» چهار سیمه در کشورهای اسلامی همچنان توجه می شد (همان، ص ۳۸۱). اخیراً رشته دیگری نیز بر تارهای عود افزوده شده که تک بسته می شود. تارهای یازده گانه عود به این صورت کوک می شود: سل، دو، فا، لا، ر، سُل.

فارمر به کارگیری و ترویج عود صفحه چوبی را به جای مزهر صفحه پوستی، به نصربن حارث (قرن اول) منتسب کرده (ص ۴۷) و از رواج عود در دوران بت پرستی در عربستان خبر داده است (ص ۴۹). این روایت که ابن مِسجَح در اوایل سده ششم میلادی برای آموزش آواز و نواختن عود به دربار ایران فرستاده شد و پس از بازگشت، عود را بر گرته بربط ایرانی اختراع کرد (سامی، ص ۲۴؛ حسنی، ص ۳۱) می تواند مؤیّد نظر فارمر باشد.

به علاوه اگر نظر بعضی از نویسندگان فرنگی را بپذیریم که سازهای با برش طولی گلابی شکل، منشأ هندی و ایرانی دارند (ملکی، ص ۳۲)، دیگر نباید در نادرستی انتساب بربط به یونان تردید داشت. این نیز مسلم است که کتابت کلمه بربط در متون فارسی با املای عربی (یعنی بربط، نه بربت) هرگز به معنای تعلّق این ساز به اعراب نیست، بلکه تنها نمودار نفوذ فرهنگ عربی و اسلامی است. این احتمال هم وجود دارد که چون حرف «ت » در بربط تلفظ خاصی داشته است، فارسی زبانان برای حفظ و نشان دادن این ویژگی، آن را با طاء نوشته اند.

مقاله ای که پیش رو دارید، تحقیقی مشترک از تقی بینش و قنبرعلی رودگر و حسینعلی ملاح است که با وجود انتشار آن در سالهای دور و به روز نبودن این تحقیق، به دلیل اهمیت تاریخی اش، این مقاله در ژورنال گفتگوی هارمونیک منتشر می شود: