صدف پورشکیبایی

سازهای موسیقیِ ویژه‌ نبرد، شکار یا ورزش، به قصد نواختن موسیقی گوش‌نواز و دلپذیر ساخته نشده بودند. تفاوت در شیوه‌ به تصویر کشیدن سازهای موسیقی در نگارگری‌ها، بیانگر نوعی سلسله‌مراتب ویژه است که نگارگران به‌خوبی با آن آشنایی داشتند. برای مثال، نوازندگان درباری که مهارت بالایی داشتند (چراکه روشن است افراد بی‌کفایت به دربار راه نمی‌یافتند) زینت‌بخش جشن‌ها بودند. بخشی از داستان «خسرو و شیرین» که در آن باربد به دعوت خسرو ساز می‌نوازد، با عنوان «بزم­آرایی به دست خسرو» شناخته می‌شود.

با اینکه نظامی فقط در بازدید از گنبد زرد به موسیقی اشاره کرده است، بیشتر مینیاتورهایی که دیدارهای بهرام گور از دیگر گنبدها را نشان می‌دهند، نوازندگان را هم به تصویر کشیده‌اند. ظاهراً نگارگران نمی‌توانستند اوقات فراغت بهرام را بدون موسیقی مجسم کنند؛ چراکه نمایش زندگی مجلل و سرگرمی‌های شاهزادگان خوشگذران ـ مانند زنان، موسیقی و شکار ـ همواره از ویژگی‌های شاخص هنر نگارگری اسلامی بوده و این سنت حتی در کهن‌ترین آثار نیز دیده می‌شود.

آلا بایراموا (۱)، پژوهشگر موزۀ فرهنگ موسیقی آذربایجان در باکو، در این پژوهش با نگاهی میان‌رشته‌ای به بررسی شمایل­نگاریِ موسیقایی در مینیاتورهای مصور خمسۀ نظامی می‌پردازد. هدف اصلی وی نشان دادن این است که چگونه نگارگران طی اعصار، فراتر از اصلِ متن ادبی رفته و موسیقی و نوازندگان را به‌عنوان عنصری جدایی‌ناپذیر از زندگی دربار و تفریحات شاهانه در آثار خود گنجانده‌اند. مورخان موسیقی در خمسه و دیگر اشعار نظامی گنجوی (۱۱۴۱-۱۲۰۹) به اطلاعات فراوانی درباره موسیقی‌دانان، سازهای موسیقی و شیوه‌های موسیقی دست یافته‌اند.

این پژوهش با رویکردی تحلیلی-تاریخی و تطبیقی و با تکیه بر منابع تصویری و مکتوب به بررسی تحولات ساختاری و کارکردی ساز چنگ در دوره تیموری و صفوی می‌پردازد و تحولات مورفولوژیک (ریخت­شناسانه) این ساز و جایگاه اجتماعی-فرهنگی نوازندگان آن در این دو دربار مورد بررسی قرار می‌دهد. هدف از این پژوهش بررسی تطبیقی جایگاه چنگ و نوازندگان آن در گذر از دوره تیموری به صفوی و بررسی تحولاتی است که در نهایت منجر به زوال تدریجی این ساز در انتهای دوره صفوی شده است. این مقاله با واکاوی علل فراز و فرود چنگ، به این پرسش پاسخ می‌دهد که چگونه جایگاه این ساز در ساختار درباری دستخوش دگرگونی شده است.