محمدرضا ممتازواحد

با بررسی و تجزیه‌وتحلیلِ مقوله‌ی اجرا (در نوازندگی و خوانندگی)، اهمیت مقوله‌ی فُرمِ ملودیک و ساختارِ جمله‌بندیِ شعری و تحریری بیش از پیش مبرهن خواهد شد. هر نوازنده و هر خواننده‌‌ی پیشرو (و نه پیرو!)، از حیثِ جمله‌پردازی‌های شعری و تحریری، حایزِ فُرمِ خاصِ خود و اِمضای شخصی است.

همان‌طور که در مقالاتِ پیشینِ راقم این سطور عنوان شد، فُرم در موسیقی کلاسیک ایرانی را می‌توان در سه رَسته‌ی «فُرم- قالب»ها، «فُرم- گونه»ها و «فُرم- آهنگ»ها تقسیم‌بندی کرد. جالب این‌که خودِ ردیف موسیقی دستگاهی ایران نیز، حایزِ فُرمِ مخصوص به‌خود بوده و از هر دو حیثِ ردیفِ سازی و ردیفِ آوازی، دارای فُرمِ مختص به‌خود می‌باشد و قاعده‌ی «ظَرف و مَظروف» را به‌خود می‌گیرد که در ادامه به‌آن اشاره خواهد شد.

جنس و لایه‌های بیانی و عناصرِ بافتِ بیانی در ادای شعر از حدود ثانیه‌ی ۵۰ تا دقیقه‌ی ۲:۱۷ ثانیه‌، ادای سه‌باره‌ی قوافی و ردایفِ شعری و توجه به‌حسِ واژگان هم‌چون ادای واژه‌ی «دراز» و اوجِ آواییِ پس از آن؛ همه و همه در تعامل و تبادلِ ارتباطی با فُرم بیانی و احساسیِ نغمه با کلام است. میلِ به‌فُرود در هنگامِ خوانشِ بیت سوم و پس از ادای شعر (از دقیقه‌ی ۲:۱۷ ثانیه‌ به‌بعد) نقش‌آفرینیِ فُرود به‌درآمدِ راست، شایان تأمل است.

۵. مصادیقی جهت تبیُّنِ بحث «حزین» در زُمره‌ی گوشه‌های غیرِ مُدالِ زنجیره‌ی ردیف موسیقی ملی است. عدم شخصیت مایگیِ مشخصِ این گوشه سبب شده که توسط نوازندگان و خوانندگان – البته، بنا بر تشخیصِ زیبایی‌شناسانه‌شان – در هر مَقامی که دراصطلاح خوش بنشیند، مُقیم گردد. ردیف‌دان و ردیف‌خوانِ ارجمند «حسن گلپایگانی» در مجموعه‌ی «فراز و […]

«همان‌طور که در عرصه‌ی نوازندگی و به‌ویژه خوانندگی با مقوله‌ی نُت‌های طلایی مواجهیم، نقطه‌ی تعالیِ آهنگِ بیان نیز حایز فَراسنج‌هایی است که نیل به‌«بیانِ سنجه و میزان» از آن جمله است.» (ممتازواحد، ۱۴۰۰، بیان در موسیقی ایرانی)

«بیان» را علمی گفته‌اند که آوردن یک معنی به‌شیوه‌های مختلف را می‌آموزد که گاه برپایه‌ی تصویرسازی و یا از طُرُقِ تشبیه، استعاره و یا کنایه، صورت می‌پذیرد. جالب این‌که در مبحثِ «فنِّ بیان» نیز، روش‌های ایجاد وزن و موسیقی در «لحن» حایز اهمیت است؛ یعنی، اگر لحن را آهنگِ کلامی منظور کنیم، بیان، فنونِ فصاحت و بلاغت جهت آهنگین ساختنِ لحن است.

راقمِ این سطور، پیش‌تر و در نوشتاری مجزا، کُلیاتی را درخصوصِ مبحثِ «“بیان” در موسیقی دستگاهی ایران» به‌رشته‌ی تحریر درآورد که در حُکمِ پیش‌نیازِ مبحث پیشِ‌رو است و بالطبع، نوشتارِ حاضر نیز بی‌نیاز از آن نخواهد بود. لذا، در بخش دیباچه (مقدمه)، اشاراتی مختصر از نوشتارِ پیشینِ نگارنده نَقل خواهد شد و در ادامه، “فُرم و محتوا”ی بیانی، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.