علیرضا میرعلی نقی
در آخرین نیم قرن دوره صفویه، تعزیه تحول نهایی خود را طی کرد و به شکلی که می‌شناسیم در آمد. به دلیل حفظ حرمت، فقط مردان در این دسته‌ها حضور می‌یافتند و نقش زنان را جوانان کم‌سال بازی می‌کردند. در ابتدای دوره قاجاریه، تعزیه، به‌دلیل حمایت شاهان و طبقه مرفه جدید بازرگان و سیاسی، دامنه‌دارتر شد. بعدها در نمایش‌خانه‌های موقت به‌نام تکیه یا حسینیه این نمایش‌ها اجرا می‌شدند. تاریخ دقیق ساختمان یکی از این تکیه‌های ثابت یعنی تکیه نوروزخان، ۱۱۷۷ ه.ش، مقارن اوایل سال‌های سلطنت فتحعلی‌شاه است.
در نخستین مراحل تعزیه، بسیاری از نقالان مذهبی و غیرمذهبی به بازی در آن پرداختند به این ترتیب تعزیه از مایه و سبک نقالی تاثیر گرفت. تعزیه در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به اوج شکوه و توسعه خود رسید. ساختمان مدور تکیه دولت در چهار طبقه، مجلل‌ترین نمایش‌خانه‌های تعزیه بوده است. پس از ناصرالدین شاه، تعزیه رفته‌رفته اهمیت خود را از دست داد. در دوره محمد علیشاه و احمد شاه به دلیل دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی از حمایت اشراف محروم گشت.
پس از کنار زده شدن محمد علی شاه از حکومت (۱۳۲۷ ق) استفاده از تکیه دولت برای تعزیه‌خوانی ممنوع گشت، و در سال ۱۳۱۱ ش، با ممنوع شدن تظاهرات مذهبی، اجرای تعزیه نیز یکسره موقوف گردید. چنین شد که تعزیه موقعیت خود را از دست داد و اندک‌اندک روی به فراموشی نهاد.
در سال‌های آغاز دیکتاتوری رضاشاه، یعنی پس از ۱۳۰۴ ش، اجرای تعزیه رفته‌رفته ممنوع اعلام گردید و پای به دوران افول خویش نهاد و در روستاها و شهرهای دور افتاده دوران انحطاط را پیمود. پس از شهریور ۱۳۲۰ شمسی، دیگربار سر برآورد. تعزیه به شکلی بسیار ساده و به ندرت در برخی از شهرها و روستاهای دور افتاده اجرا شد. متن تعزیه یا تعزیه‌نامه، اغلب شعر بود و شعر تعزیه عامیانه بود.
زمینه شعری تعزیه را رسم مرثیه‌سرایی ایجاد می‌کرد و وقایع و داستانش را اساطیر و حماسه‌های مذهبی که از طریق نقالی مذهبی به او رسیده بود، تشکیل می‌داد. در تعزیه، موسیقی جایگاه مهمی داشت و تعدادی سنت در موسیقی از طریق اجرای تعزیه به‌وجود آمد. یکی از ارزش‌های نمایشی آوازهای تعزیه در آن بود که قطعه‌ها و مقام‌های موسیقی با موضوع و شخص انطباق می‌یافت.
دسته‌های نوازنده موسیقی در هیئت‌های هفت یا هشت نفری قرار می‌گرفتند و سازها عبارت بودند از شیپور، نی، قره‌نی، طبل، دهل، کرنا و سنج. اثر چندین عامل موسیقایی را می‌توان در موسیقی تعزیه یافت که مهم‌ترین آنها تقسیمات موسیقی ایرانی است که اجزای اصلی آوازهای تعزیه را شکل می‌دهد.
در اکثر شهرها برای شبیه‌سازی، ردیف خاصی را سرمشق قرار می‌دهند. آوازهای دشتی و شوشتری، بیشترین کاربرد را در آوازهای مذهبی و تعزیه دارند. در بین آنها موسیقی‌ای که در مناطق مختلف ایران اجرا می‌شود نقش مهمی در تعزیه دارد. در کنار تعزیه‌هایی که در مناطق مرکزی و قسمتی از پایتخت اجرا می‌شود، تعزیه در فارس، گیلان، مازندران، آذربایجان، لرستان و خراسان و کرمانشاه و بوشهر به وسیله آوازهای محلی در کنار تقسیمات موسیقایی ایرانی همراهی می‌شود.
هر کسی می‌تواند به راحتی حضور موسیقی سنتی ایرانی را در اکثر تعزیه‌ها در شکل آواز یا موسیقی دستگاهی تعزیه که به وسیله آلات موسیقی چون بوق و نی و کرنا و… اجرا می‌شود ببیند.
۱ نظر