علیرضا میرعلی نقی
تاریخ پیدایش تعزیه به صورت دقیق پیدا نیست، برخی با باور به ایرانی بودن این نمایش آیینی، پاگیری آن را به ایران پیش از اسلام به پیشینه سه هزار ساله سوگواری بر مرگ پهلوان مظلوم داستان‌های ملی ایران نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه‌ساز شکل گیری آن دانسته اند و برخی دیگر با استناد به گزارش‌هایی، پیدایی آن را مشخصا از ایران بعد از اسلام و مستقیما از ماجرای کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش می دانند.
سوگواری برای شهیدان کربلا از سوی دوستداران آل علی (ع) در عراق، ایران و برخی از مناطق شیعه‌نشین دیگر انجام می گرفت، چنان‌که ابوحنیفه دینوری، ادیب، دانشمند و تاریخ‌نگار عرب، در کتاب خود «اخبارالطوال» از سوگواری برای خاندان علی (ع) به روزگار امویان خبر می دهد.
اما شکل رسمی و آشکار این سوگواری، به روایت ابن اثیر، برای نخستین بار به روزگار حکمرانی دودمان ایرانی آل بویه صورت گرفت و آن چنان بود که معزالدوله احمد ابن بویه در دهم محرم سال ۳۵۲ ق «در بغداد به مردم دستور داد که برای حسین بن علی دکان‌هایشان را ببندند و بازارها را تعطیل کنند و خرید و فروش نکنند و نوحه بخوانند و جامه های سیاه بپوشند و مردم چنین کنند…».
تعزیه، در لغت به معنی سوگواری، برپای داشتن یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امر کردن به صبر و پرسیدن از خویشان مرده است؛ ولی در اصطلاح، به گونه ای از نمایش مذهبی منظوم گفته می شود که در آن عده ای اهل ذوق و کار آشنا در مناسبت‌های مذهبی و به صورت غالب، در جریان سوگواری‌های ماه محرم برای باشکوه تر نشان دادن آن مراسم یا به نیت آمرزیده شدن مردگان، آرزوی بهره مندی از شفاعت اولیای خدا به روز رستخیز، بازیافت تندرستی، یا برای نشان دادن ارادت و اخلاص فزون از اندازه به اولیا (به ویژه اهل بیت پیامبر اسلام)، با رعایت آداب و رسوم و تمهیدهایی خاص و نیز بهره گیری از ابزارها و نواها و گاه نقوش زنده برخی از موضوعات مذهبی و تاریخی مربوط به اهل بیت (به ویژه واقعه کربلا) را پیش چشم بینندگان بازآفرینند.
تعزیه یا شبیه‌خوانی در اصل نمایشی است برپایه قصه‌ها و روایات مربوط به زندگی و مصائب خاندان پیامبر اسلام و به‌خصوص وقایع ماه محرم سال ۶۱ هجری در کربلا برای امام حسین (ع) و خاندانش. ابتدا دسته‌هایی وجود داشتند که از برابر تماشاچیان می‌گذشتند و با سینه زدن، زنجیر زدن و کوبیدن سنج و نظایر آن و حمل نشانه‌ها و علم‌ها و نیز هم‌آوازی و هم‌سرایی در خواندن نوحه، ماجرای کربلا را به مردم یادآوری می‌کردند.
در مرحله بعد آوازها کمتر شد و نشانه‌ها بیشتر و یکی دو واقعه‌خوان ماجرای کربلا را نقل می‌کردند و سنج و طبل و نوحه آنها را همراهی می‌کرد. چندی بعد، تعدادی از نقالان، چند شبیه یا لباس‌های نزدیک به واقعیت، شبیه‌سازی مصائب خود را شرح می‌دادند. در مرحله بعد، شبیه‌ها با هم گفت و شنید می‌کردند؛ بعد بازیگران پدید آمدند.
۱ نظر