شاهین مهاجری
با ظهور” ابن هیثم “(متوفّی به سال ۴۳۰/۱۰۳۹) ما به اثری چون “شرح قانون اقلیدس” راه میبریم، آن هم به همراه اثری دیگر چون “مقاله فی شرح الارمونیقی” . این اثر به احتمال با مقدمه بر هارمونیک” Introductio Harmonica” نوشته‌ی “کلئونیدس Cleonides ” یکی است. “رساله فی تأثیرات اللحون الموسیقیه فی النّفوس الحیوانیه” اثر دیگری از ابن‌هیثم بود که به بررسی انبوه بی‌شمار پدیده‌هایی می‌پرداخته که اذهان ملّتهای مسلمان را طّی ادوار متوالی به خود سرگرم می‌داشته است – پدیده‌هایی از این شمار که گامهای اشتران را می‌توان به قدرت موسیقی تندتر و یا کندتر کرد، و اسبان را می‌توان با جادوی موسیقی به آب خوردن واداشت، و خزندگان را می‌توان جادو کرد و بر جای میخکوب نمود، و پرندگان را می‌توان به نیروی آن به دام افکند.
در رساله‌ای به عنوان “فائده فی ترتیب الانغام علی الایام و البروج “که نویسنده‌ی آن شناخته نیست ٬ هنوز هم همان تفکر دیرپای کهن درباره‌ی تأثیر افلاک همچنان به قوّت خود برجاست، و این واقعیت از لابه‌لای صفحات اثری دیگر نیز به نام “رساله فی علم الانغام” نوشته‌ی “شهاب‌الدّین اعجمی” (قرن نهم / پانزدهم) آشکارا به چشم می‌خورد.
در رساله های موسیقی دوران صفوی مانند “بهجت الروح” اثر “عبدالمومن فرزند صفی الدین گرگانی “می توان ارتباط موسیقی با نجوم ٬ خواص درمانی موسیقی ٬ زمان نواختن و خواندن موسیقی در اوقات شبانه روز ٬ برگرفتن آهنگها از صدای حیوانات ٬ جنبه های اسطوره ای و نمادین موسیقی و تاثیر سنت های سامی ( در نسبت موسیقی به پیامبران ) سنتهای هند و ایرانی ( در ارتباط مقامات به افلاک ) و سنتهای یونانی را همچنان مشاهده نمود. در بارۀ اهمیت این متن، ادوارد براون در جلد دوم تاریخ ادبیات ایران میگوید: «موجزترین رساله در بارۀ موسیقى ایرانى است». در بارۀ تاریخ نگارش رساله، نویسنده‌اش نسب خود را به سدۀ دوازده میلادی میرساند و امّا “هنری جرج فارمر” اعتقاد دارد که رساله باید مربوط به عصر صفویان در سدۀ ۱۶ یا اوایل سدۀ ۱۷میلادی باشد. گرچه جمله شاعران و یا موسیقی‌دانانی که “بهجت الروح” از آنان یاد میکند از سدۀ سیزده میلادى فراتر نزیسته‌اند و دیگر اینکه از موسیقى‌دانان سرشناس دوران صفوى یاد نمیکند.
از آنچه در متن این رساله آمده است می توان به عنوان نمونه به موارد زیر اشاره نمود:
بر ارباب فهم و ذکاء روشن باشد که چون علم موسیقى را از روی کواکب سبعۀ سیاره و عناصر اربعه برداشته‌اند، پس واجب است که به مقتضای طبیعت هر طایفه پرده‌ای بخواند که نسبت به طبیعت آن طایفه داشته باشد:
• در خدمت درویشان: نوروز عرب و رهاوی و زنگوله.
• در خدمت ترکان: حجاز و عجم و نوروز اصل و رکب و ایکیات.
• در خدمت اهل علم: عراق و سه‌گاه و نشابورک.
• در خدمت پادشاهان: حسینى و عشاق و بسته‌نگار و زابل و اوج.
• در نزد هندویان: همایون و نهفت و زنگوله خوانند.
• و در پیش گیلانیان: دوگاه صرف و حسینى خوانند.
و همچنین :
• وقت طلوع آفتاب: دو گاه و حسینى و سه‌گاه خواند.
• و در وقت اضحی: مبرقع و چهارگاه و پنج‌گاه و نیریز خوانند.
• و در وقت ظهر: دوگاه و نهاوندک و ماهور و کردانیه و عّزال خواند.
• درفصل بهار چون طبیعت گرم و تر است و آفتاب در برج حمل و ثور و جوزا است، در این فصل میباید که نغمات چند بنماید که دلیل این فصل باشد، چون عراق و مخالف و مایه و کردانیه و سلمک و شهناز و عجم و نوروزالاصل و رکب و بیاتى خوانند که طبایع پرده‌های مذکور منسوب است به باد و مزاج باد به اینها نیکو مناسبت دارد.
همچنین نکات دیگری از جمله ارتباط موسیقی با عناصر یا طبایع چهار گانه مانند آب ٬ باد٬آتش و خاک مد نظر حکما و موسیقیدانان مسلمان بوده است. در نهایت می توان نتیجه گرفت که در فرهنگ اسلامی رابطه موسیقی با نظام کیهانی همانند فرهنگهای کهن همچنان متجلی بوده ولی امروزه موسیقیدانان تقریبا به هیچ وجه به این عقاید دلبستگی ندارند چراکه جلوه های نمادین کیهانی در فرهنگ موسیقایی ایران وجود ندارند.
بخش دوم
صدای ستارگان و سیارات
نظرات کپلر درباره موسیقی افلاک در ابتدای مقاله ذکر گردید . با اینحال در عصر حاضر و سال ۲۰۰۶ فردی بنام Greg Fox با تبدیل زمان تناوب مداری سیارات به محدوده فرکانسی قابل شنوایی توانست به تجسمی از موسیقی افلاک دست یابد.
Sir Arthur Eddington ۱۸۸۲-۱۹۴۴ فیزیکدان انگلیسی و نویسنده کتاب “ساختار داخلی ستارگان”
“The Internal Constitution of the Stars” اعتقاد دارد که صدای ستارگان تنها راه پی بردن به ساختار داخلی ضربان دار آنها می باشد. این روش کاملا شبیه به تفسیر امواج لرزه ای بر روی زمین است که ساختار درونی آن را آشکار نمود. دانش اندازه گیری طول موج ارتعاش ستارگان را “Helioseismology “نامند.با توجه به آنکه این امواج دارای طول موج بین ستاره ای اند ٬ با میلیونها بار فشرده کردن آنها می توان آن را شنید. ستارگان مختلف اصوات مختلف دارند. بشنوید صدای:
۱- ستاره alpha Centauri
۲- ستاره خورشید
۳- ستاره xi Hydrae
۴- ستاره GD 358
۵- موسیقی بر اساس این اصوات
ساختار گازی شکل ستارگان قابلیت تولید امواج ارتعاشی ایستاده در درون خود را دارد. این امواج باعث انبساط و انقباض ستاره و در نهایت تغییر رنگ آن می شود. با اندازه گیری میزان سرعت انبساط و انقباض آنها که تعداد آنها در واحد دقیقه یا سال اندازه گیری می شود می توان طول موج را اندازه گیری نمود. به این ترتیب بم ترین صدای ستارگان حدود ۱۵ اکتاو پایین تر از A=440Hz است. ارتفاع صدای ستاره به دما ٬اندازه ٬ چگالی مواد و جریانات آشفته درونی موجود در آن بستگی دارد.
با تغییر سن ستاره صدای آن هم تغییر می کند. در مورد ساختار صدای حاصله از ارتعاشات ستارگان لازم به ذکر است که طیف صدا هیچ مولفه هارمونیکی را نشان نمی دهد ٬ به این ترتیب صدای آن ها غیر هارمونیک است. صدای حاصل از ارتعاش میدان های اطراف سیارگان را نیز می توان شنید. در نمونه زیر می توانید صدای یک آذرخش را در اتمسفر سیاره مشتری بشنوید :
Audio of Jupiter’s Lightning Taken By Voyager
این صدا ماحصل فرایند پیچیده ای است که در جو مشتری رخ می دهد.
در این نمونه می توانید صدای ارتعاش حلقه های اورانوس را بشنوید.
در این نمونه می توانید صدای ارتعاش حلقه های زحل را بشنوید.
در این نمونه می توانید صدای زمین را بشنوید.
در این نمونه می توانید صدای قمر آیو را بشنوید.
در این نمونه می توانید صدای حاصل از برخورد بادهای خورشیدی را با مگنتوسفر نپتون گوش کنید.
به نظرم با این روندی که مقاله داره به پیش میره آخرش آقا مجید ما به خاک و خون کشیده میشه!
مقاله شما بسیار زیبا وخواندنی بود و جای بحث زیادی دارد.من دانشجوی کنسر واتوار موسیقی تهران هستم ومقاله شما خیلی کمکم کرد. اگر دوست داشتین من مطالب زیادی در مورد موسیقی در دوره ی ساسانیان دارم اگر خواستین براتون می فرستم .
با تشکر فراوان
دانیال جلالی
مقاله شما بسیار جالب بود من دانشجوی ریاضی هستم وروی پروژه ی ریاضی و موسیقی کار می کنم.از مطالب جالبتان استفاده کردم وامیدوارم اطلاعات بیشتری در این زمینه به دست بیارم.
سلام
از شما خانم رحیمی و آقای جلالی متشکرم.
جناب جلالی – می توانید به من ای میل بزنید – لطف می فرمایید.