گفتگوی هارمونیک
کتاب «اتودهای ایرانی برای کمانچه» با ویرایش کیخسرو مختاری توسط نشر نای و نی منتشر شده است. این کتاب در واقع برگردان کتاب «اتودهای ایرانی برای ویولن» اثر مهدی مفتاح است.
مختاری در مقدمه این کتاب نوشته است:
کتاب «اتودهای ایرانی برای ویولن»، مجموعه‌‌ای کم‌نظیر از تمرین‌های کاربردی در مدهای موسیقی ایرانی و تونالیته‌های مرسوم این ساز است که مهدی مفتاح آن را تألیف کرده است. با توجه به کمبود اتود با فواصل ایرانی در کوک‌های متنوع برای کمانچه، ویرایش این کتاب برای ساز کمانچه امری ضروری می‌نمود.
مهدی مفتاح (۱۳۷۵-۱۲۸۸ هـ.ش) همزمان با ورود به هنرستان موسیقی در سال ۱۳۱۰ شمسی، ساز ویولن را برگزید. او در پی فراگیری این ساز، با متدهای معتبر ویولن، از جمله کروتزر و مازاس، آشنا شد و به اهمیت اتودهای غربی در تقویت دست راست و چپ پی برد. از آنجا که اکثر نوازندگان این ساز علاقه و رغبتی به اجرای اتودهای غربی نداشتند، وی بر آن شد تا اتودهای مشابهی با محتوا و ویژگی‌های مدهای ایرانی خلق کند.
بعدها بخشی از این اتودها به پیشنهاد روح‌الله خالقی (مدیر وقت هنرستان موسیقی ملی) در متد دستور ویولن که توسط وی در چهار جلد گردآوری شده بود، قرار گرفت. چند سال بعد نیز دکتر رحیم مطلوبی (نوازنده ویولن)، به انتشار کامل این اتودها اهتمام ورزید و این مجموعه برای اولین‌‌بار در سال ۱۳۷۱ منتشر شد.
از زمانی که کمانچه وارد مجامع آکادمیک موسیقی شد، به سبب قرابت این ساز با ویولن و آشنایی همزمان نوازندگان ویولن با کمانچه، متد دستور ویولن (با محتوای موسیقی ایرانی) نوشته روح الله خالقی، مرجع تدریس کمانچه قرار گرفت و اغلب نوازندگان کمانچه که اتودهای کتاب خالقی را مناسب ساز کمانچه نمی‌دیدند، آنها را ساده یا حذف می‌کردند.
کمانچه سالیان طولانی است که دچار ضعف رپرتوار با محتوای ایرانی به‌ویژه در کلاس‌های فراگیری این ساز است؛ از این رو، با توجه به آشنایی اجمالی قریب به اتفاق مدرسان کمانچه با اتودهای مفتاح و تأثیر قابل توجه آن بر توان تکنیکی دست چپ و راست هنرجویان، این انگیزه ایجاد شد تا این کتاب برای کمانچه ویرایش شود.
چند نکته در مورد ویرایش این کتاب:
- انتقال: نکته‌ای که در مورد مبحث انتقال در ساز کمانچه باید در نظر گرفت، این است که نت کمانچه بنا به رپرتوار اجرا و انتخاب کوک مرتبط می‌تواند انتقالی نوشته شده و یا به صورت مطلق در نظر گرفته شود. موضوع بسیار مهم این است که انتقالی بودن کمانچه ارتباطی با ضعف نوازندگی و یا ساختار ساز ندارد و این مسئله به طور مستقیم به ردیف دستگاهی موسیقی ایرانی و حضور نت مهم واخوان (نت ایست یا شاهد) در سیم‌های دست باز مربوط می‌شود و نمی توان فرهنگ و عادت شنیداری مردم ایران را در این مورد نادیده گرفت و آن را با موسیقی غرب و ساز ویولن مقایسه کرد. برای مثال، برای اجرای شور (لا) نیازی به انتقال نیست و کمانچه (ر – لا- ر – لا) کوک و نتخوانی می‌شود، اما برای اجرای شور (لا) اگر کمانچه را (دو – سل – دو – سل) کوک کنیم ـ یعنی آن را انتقالی در نظر نگیریم ـ از نت مهم و حیاتی واخوان این دستگاه ـ یعنی نت (لا و ر) ـ محروم شده‌ایم. حتی با اجرای بی‌نقص قطعه با این کوک، به‌ویژه در تک‌نوازی، نتیجه شنیداری مطلوبی حاصل نخواهد شد. این در حالیست که برای اجرای شور (سل)، ساز را (دو – سل – دو – سل) کوک میکنند و نوازنده کمانچه با توجه به شناخت از انگشت‌گذاری کوک (ر – لا – ر – لا)، نت را یک پرده بالاتر می‌خواند و مینوازد.
با نگاهی گذرا به موسیقی مناطق مختلف ایرانِ فرهنگی، می‌توان دریافت که سازهای زهی ـ آرش‌های در این مناطق نیز انتقالی است. پس اگر سیم‌های کمانچه به طور مطلق در نظر گرفته شود، باز هم در عمل، انتقال ناگزیر خواهد بود؛ با این تفاوت که مکتوبات حدوداً پنجاه ساله ساز کمانچه و شیوه های آموزش مدرسان آن باید تماماً بازنگری شود. در نتیجه این کتاب با همان کوک‌های مرسوم و کاربردی کمانچه ویرایش شده است. - کوک اتودها: در نسخه اصلی این کتاب، برای انتخاب کوک قطعات به موضوع مهم حضور نتِ واخوان که باید با مایه‌های ایرانی هم‌خوانی داشته باشد، توجه نشده بود؛ از این رو، انتخاب کوک در تمام قطعات با توجه به مدالیته و تونالیته اتودها انجام شده است. البته نوازندگان می‌توانند در صورت نیاز تمام اتودها را با کوک‌های متنوع تمرین کنند.
- پوزیشنها (position) و انگشت‌گذاری‌ها: انتخاب پوزیشنها و انگشت‌گذاری‌ها در نسخه اصلی با توجه به کوک مورد نظر مؤلف انجام شده بود که البته در بعضی موارد ناایمن و غیرمنطقی به نظر میرسید. در ویرایش کتاب علاوه بر توجه به اصول امنیت، راحتی و تأمین موسیقی، به رنگ‌های صوتی متنوع در پوزیشن‌های مختلف بر روی چهار سیم، توجه ویژه شده است تا نوازندگان علاوه بر تمرین قطعات، با بخش‌های صوتی ساز نیز آشنا شوند. البته در این مورد نیز نوازندگان می‌توانند نه به خاطر گریز از چالش در نوازندگی ـ که اتودها بهترین تمرین برای بهبود و شناخت ضعف‌ها و ارتقای نوازندگی است ـ بلکه بنا به ضرورت و تمرین‌های بیشتر، انگشت‌گذاری‌ها را تغییر دهند.
- تقسیمات آرشه و آرشه‌گذاری‌ها: برای رسیدن به صدای درخشان با دینامیک متنوع در حین اجرای اتودها همواره باید، با توجه به تمپو و ریتم قطعات، به تقسیمات آرشه و آرشه‌گذاری نیز توجه شود. به غیر از چند قطعه معدود، آرشه‌گذاری‌های باقی قطعات حذف شده است و در آخر کتاب انواع آرشه‌گذاری ارائه شده است تا نوازندگان علاوه بر اجرای اتودها به صورت تنوتو (tenuto)، با آرشه‌گذاری‌های ارائه‌شده بر روی قطعات به بیان‌های (articulation) متنوعی دست یابند.
این کتاب برای سطح پیشرفته ساز کمانچه ویرایش شده است؛ بنابراین نوازنده باید با تکنیک های دست راست و چپ آشنا باشد. به بیان دیگر، دست راست نوازنده برای ارتعاش سیم باید از حالت های مختلف آرشه کشی به سه صورت افقی، موجی و دایره وار استفاده کند و در دست چپ، استفاده از حرکت مخالف (حرکت انگشتان در عرض دسته ساز بدون دخالت شست، مچ و ساعد)، حرکت نیم دایره‌ای آرنج برای تغییر زاویه دست در عرض دسته (به‌ویژه برای اجرای دوبل و آکورد) و همچنین تسلط بر تمامی پوزیشن‌های کمانچه اعم از حرکت‌های عمودی و افقی و بالطبع تغییر پوزیشن‌های ساده، ترکیبی و پیچیده، ضروری است.
چیدمان قطعات با توجه به کوک‌های مشترک اتودها صورت گرفته است، نه آسانی و یا سختی آنها؛ در نتیجه قطعات را می‌توان به صورت مستقل بدون در نظر گرفتن ترتیب اتودها تمرین کرد.
۱ نظر