محمدرضا ممتازواحد
۵. مصادیقی جهت تبیُّنِ بحث
«حزین» در زُمره‌ی گوشه‌های غیرِ مُدالِ زنجیره‌ی ردیف موسیقی ملی است. عدم شخصیت مایگیِ مشخصِ این گوشه سبب شده که توسط نوازندگان و خوانندگان – البته، بنا بر تشخیصِ زیبایی‌شناسانه‌شان – در هر مَقامی که دراصطلاح خوش بنشیند، مُقیم گردد. ردیف‌دان و ردیف‌خوانِ ارجمند «حسن گلپایگانی» در مجموعه‌ی «فراز و فرود در آسمان ردیف موسیقی آوازی ایران»، بهره‌گیری خوبی از این گوشه داشته است. در پنج موردِ خوانشِ این گوشه با شعر یکسان از حافظ شیرازی مبادرت شده که گویا روایتِ قدما است:
به آبِ روشنِ می عارفی طهارت کرد
عَلَی الصَّباح، که میخانه را زیارت کرد
همین که ساغرِ زَرّینِ خور، نهان گردید
هِلال عید به دورِ قدح اشارت کرد
خوشا نماز و نیازِ کسی که از سرِ درد
به آبِ دیده و خونِ جگر طهارت کرد
امام خواجه، که بودش سرِ نمازِ دراز
به خونِ دخترِ رَز خرقه را قِصارت کرد
دلم ز حلقهٔ زلفش به جان خرید آشوب
چه سود دید ندانم که این تجارت کرد
اگر امامِ جماعت طلب کند امروز
خبر دهید که حافظ به می طهارت کرد
البته، حسن گلپایگانی به‌خواندن تمام ابیات اقدام نکرده و به‌فراخورِ منطقه‌ی مُدالِ مدنظر و مجالِ اجرا، چند بیتی را موردِ خوانش قرار داده است. این نوشتار، پنج روایتِ حزین برپایه‌ی سروده‌ی فوق‌الذکر را مِلاک بررسی قرار داده و شایان توجه است که چند روایت دیگر از حزین نیز در مجموعه‌ی فراز و فرود اجرا گشته که برپایه‌ی سروده‌های دیگری است.
۱.۵. حزین در دستگاه شور
این گوشه پس از گوشه‌ی قجر اجرا شده و به‌نوعی تشخصِ فُرود را داراست زیرا پس از آن، راوی به‌روایتِ گوشه‌هایی چون گریلی می‌پردازد. فُرم و ساختارِ بیانی در این گوشه در منظرِ اول، به‌درآمدِ تحریری اختصاص می‌یابد که تا ثانیه‌ی ۴۸ ادامه می‌یابد. آهنگوارهی بیانی جهت تبلورِ طرحِ ملودیکِ حزین و نقطه‌ی عزیمتِ بیان در فواصلی که شخصیتِ فُرود را به‌خوبی به‌نمایش بگذارد (به‌ویژه در ثانیه‌ی ۲۹، که سکانس‌واره‌ای صعودی را از جمله‌ی اول تداعی می‌سازد)، حایز اهمیت است. اما، محتوا و بافتارِ بیانی در جنسِ بیانی کلام، لایه‌های بیانی در خوانشِ شعر و عناصرِ بیان در تک بیت اجرا شده (یعنی، مطلعِ سروده) دلالت دارد. راوی، این گوشه را جهت فرودِ نهایی برگزیده که به‌جای فُرمِ معمولِ فرود از دانگِ دوم به‌دانگِ اول (یعنی، تحریرِ بعد از دقیقه‌ی ۱:۱۵ ثانیه)، از گوشه‌ی غیرِ مُدالِ حزین استفاده نماید.
۲.۵. حزین در آواز افشاری
در مجموعه‌ی فراز و فرود، حزین در آواز افشاری یک‌بار پس از جامه‌دران و پیش از قرائی و مرتبه‌ی دیگر، در منطقه‌ی مُدالِ عراق و پیش از محیّر اجرا شده است که این نوشتار، حزینِ بعد از جامه‌دران را مدنظر قرار دارد.
آهنگوارهی بیانیِ درآمدِ حزین با سکانس‌واره‌‌های مُمتد، جهت بسترسازیِ اجرای گوشه‌ی قرائی (تا ثانیه‌ی ۵۹)، فُرم و ساختارِ بیانی این روایت را تشکیل داده است. محتوا و بافتارِ بیانی مسلماً بر نحوه‌ی ادای شعر دلالت داشته (به‌خصوص ادای سه باره‌ی عباراتِ «طهارت کرد» و «زیارت کرد» که در تعامل با فُرمِ بیانی قرار می‌گیرد) ولی نکته‌ی مهم، خیزِ تحریر از دقیقه‌ی ۱:۲۲ ثانیه است که با نشیب و گردش در فواصلِ رُهاب، فضای درآمد ِ آوازِ افشاری را متبادر می‌سازد.
۳.۵. حزین در دستگاه راستوپنجگاه
پس از اجرای درآمدهای نهیب و سپس اجرای گوشه‌های محیّر، آشوراوند، اصفهانک و بسته‌نگار در دستگاه راستوپنجگاه، اجرای حزین خودنمایی می‌کند. فُرم و ساختارِ بیانی در خصوص ادای درآمدِ تحریری و آهنگوارهی بیانی و نقطه‌ی عزیمتِ بیان در گردشِ فواصل تا آشوراوند (تا پیش از ثانیه‌ی ۵۰)، حایز اهمیت است.
۱ نظر