شهاب منا
دربارۀ محتوای رسالۀ ابجدی در کتابت موسیقی
هدایت در این رساله ابتدا ایرادهای نت‌نویسی بر خطوط حامل را شرح می‌دهد و سپس خط نت خود را که از نگاه خویش برای نگارش موسیقی ایرانی بهتر و ساده‌تر است با علائم ابداعی‌اش برای تکنیک‌های مضرابی مختلف تشریح می‌کند.
در نت‌نویسی ابجدی به روش قدما، زیروبمی نت‌ها را با حروف ابجد بدین‌صورت نشان می‌داده‌اند:
| ا | ب | جـ | د | ه | و | ز | ح | ط | ی | یا | یب | یجـ | ید | یه | یو | یز |
| یح | کا | کب | کج | کد | که | کو | کز | کح | کط | کی | لا | لب | لج | لد | له | لو |
| Do | Re | Re | Re | Mi | Mi | Mi | Fa | Fa | Sol | Sol | La | La | La | Si | Si | Si |
بنابراین، نام یک نت در اُکتاو اول با اُکتاو دوم متفاوت است (مثلاً رکُرُن در اُکتاو اول «ج» و در اُکتاو دوم «کب» نامیده می‌شود). هدایت، برخلاف روش قدما، تنها از نام نت‌ها در اُکتاو اول (از «الف» تا «یح») استفاده کرده و نت‌های اُکتاو دوم را نیز مانند اُکتاو اول نامگذاری کرده است (مثلاً رِکُرُن را در اُکتاو اول و دوم، هر دو، «ج» نامیده) و در قسمت‌هایی از نوبت سوم برای تمیز اُکتاوهای زیرتر بالای حرف ابجد یک یا دو خط افقی گذاشته یا روی حرف خط مایل قرار داده است: .
در نت‌نویسی ابجدیِ قدیم کشش‌های موسیقی را با اعداد زیر حروف ابجد مشخص می‌کردند اما هدایت در خط ابداعی خود از علائمی مشابه کشش‌های نت‌نویسی موسیقی غربی استفاده کرده است. در نت‌نویسی او نتی که بدون دسته است کشش گرد دارد و کشش سیاه را با خط مورّب روی دسته مشخص کرده است. علائم او برای سکوت سفید و سکوت سیاه نیز متفاوت با خط نت غربی است.
در نت‌نویسی هدایت علائم میزان‌نما به‌صورت کسر با اعداد فارسی نشان داده می‌شوند و گاه مقدار نتی که در میزان درج کرده از گنجایش میزان کمتر است. او همچنین در نوبت سوم مجمع‌الادوار (و نه در رسالۀ ابجدی) به‌جای میزان‌نمای چهارچهار از حرف «د» به خط ثلث در ابتدای حامل استفاده کرده است. دستۀ نت‌ها نسبت به حامل (و به بیان او «مصدره») نیز رعایت قانون نت غربی نکرده در موارد بسیار دستۀ نت حامل خط سوم و بالاتر از آن‌را رو به بالا، یا دستۀ نت حامل خط دوم و پایین‌تر از آن‌را رو به پایین نوشته است. همچنین وصل چنگ‌ها و دولاچنگ‌ها در نت‌نویسی‌های هدایت اغلب براساس ضرب میزان نیست.
هدایت در ادامه به شرح علائم تکنیک‌های مضرابی (ریز، تکیه، تک‌مضراب و ریز، مالش و…) به روش خود می‌پردازد که با رسم‌الخط امروزی رایج در موسیقی ایران متفاوت است اما اطلاع از علائم او و شرحی که بر آنها می‌دهد مفتاح نت‌نویسی ردیف میرزاعبدالله به روایت مهدی صلحی است که به‌اهتمام او طی هفت سال به نگارش درآمده است. (دستگاه شور ردیف میرزاعبدالله به روایت مهدی صلحی به آوانگاری مهدی‌قلی هدایت توسط آرشام قادری و شهاب مِنا به علائم امروزی برگردان شده و در سال ۱۳۹۸ توسط نشر خُنیاگر منتشر شده است.)
نت‌نویسی هدایت از ردیف میرزاعبدالله به روایت مهدی صلحی براساس نت‌نویسی بر پنج خط حامل است و به سیستم ابجدی شرح‌شده در رسالۀ ابجدی در کتابت موسیقی نیست. هدایت خود در ابتدای رسالۀ ابجدی دراین‌باره می‌نویسد:
«چون تصور عمومی از موسیقیْ دستگاه‌های معروف‌ست که آنها را نیز بردیف نوشته‌ام و انتشار آنها بنوت خالی از اشکال نبود، نوتی اختراع کردم که از چند جهه اسهل است و هرکس بزودی میتواند فرا بگیرد.
اینک دستور نمونه‌ای از آن بطبع میرسد و انشاء‌الله بقیّۀ دستگاهها را بهمین اسلوب در خواهم آورد و در دسترس مشتاقین خواهم گذاشت.»
امری که محقق نشده و نت‌نویسی التقاطی هدایت با حروف ابجد و نشان‌دادن کشش نت‌ها با علائم شبیه کشش‌های نت‌نویسی غربی به نت‌های مندرج در رسالۀ ابجدی محدود شده است.
۱ نظر