معرفی سه مجلد مجمع‌الادوار (۷)

در مبحث پایانی، «پروانه- در ایقاع»، به بررسی ریتم‌ در موسیقی غربی می‌پردازد. اصطلاحات او در این‌باره نیز متفاوت‌اند. او میزان را «خانه»، ضرب میزان را «حرف» (مثلاً دوضربی= دوحرفی)، میزان‌نما را «پایۀ ضرب» یا «کسر صدر قطعه»، کشش را «لبث» و سکوت را «وقف» می‌خواند. در میان کشش‌های موسیقی گرد را «سفید»، سفید را «سفید کشیده‌دار»، چنگ را «سیاهِ یک‌چنگ»، دولاچنگ را  «سیاه دوچنگ»، سه‌لاچنگ را «سیاه سه‌چنگ» و چهارلاچنگ را «سیاه چهارچنگ» می‌نامد.

سکوت سیاه را به روش قدیمی به‌صورتِ  نگاشته است. (این نگارش از سکوت سیاه در کتاب تئوری بنیادی موسیقی، اثر پرویز منصوری، نیز مطرح شده است.)

علامت آکسان را «تکیه» خوانده، ضرب قوی را «نغمۀ عمده» و ضرب ضعیف را «نغمۀ خفیف» می‌نامد.

در میان تقسیمات غیرمعمول ضرب، تریوله را «تثلیث»، کوارتوله را «تربیع»، کوئینتوله را «تخمیس» و سکستوله را «تسدیس» می‌نامد.

علامت نقطۀ ریتم را که یک‌ونیم‌برابرکنندۀ کشش نت است «علامت مد»، و مترونوم را «میزان‌الضرب» می‌خواند.

پایان‌بخش مبحث تئوری موسیقی غربی مجمع‌الادوار سه بند از ترجیع‌بند سرودۀ هدایت با بیت ترجیع «چه بود ار بازگشتی در بهاران  نشاط و شادی آن روزگاران» به همراه ملودی آن است که مؤلف نت آن‌‌را نه براساس حروف نقطه (پنج خط حامل که در بخش تئوری موسیقی غربی شرح داده)، که براساس نت‌نویسی ابداعی خود که در «دستور ابجدی در کتابت موسیقی» معرفی کرده نگاشته است.

مطالعه و فهم آنچه هدایت در بخش تئوری موسیقی غربی مجمع‌الادوار نگاشته برای فردی که نسبت به تئوری موسیقی غربی شناخت دارد نیز، به سبب اصطلاحات عربی بسیاری که او به‌جای اصطلاحات موسیقی غربی ابداع کرده و به‌کار برده است و همچنین پرداختن به محاسبات فیزیکی فواصل، ساده نیست.

آنچه در بخش تئوری موسیقی غربی مجمع‌الادوار حایز اهمیت است نگاه فردی مشرقی به پدیده‌ای مغربی و توصیف آن با نگاه شرقی اوست؛ ایضاً واژه‌گزینی هدایت برای اصطلاحات موسیقی غربی که اکثر آنها را به لغت عرب برگردانده و در‌عین‌حال برای برخی معادل‌های زیبای فارسی برگزیده است، از جمله «تک‌آهنگی» برای «هوموفونی»، «هم‌آهنگی» برای «پولی‌فونی»، «فراهنگی» برای «هارمونی»، «پی‌ریز» برای «پوان‌دورگ»، «مایه» برای «تنیک» و «برمایه» برای «سوتنیک». همچنین معادل‌سازی برخی اصطلاحات تُندا، از جمله «سریع (بشتاب)» بجای Presto، «سنگین» به‌جای Largo، «روان (چابک)» به‌جای Allegro، «نیمدور» به‌جای Lento، و «آرام» به‌جای Andante.

اصطلاحات عربی و فنی به‌کاررفته در نوبت دوم مجمع‌الادوار بسیار زیادند و بازنویس به منظور درک خواننده آنها را، مشابه دو نوبت دیگر، پیش از متن اصلی نگاشته و مطالعۀ آنها را پیش از ورود به متن ضرور می‌داند.

تعدادی از اصطلاحاتی که هدایت در سه نوبت مجمع‌الادوار به‌کار برده در فرهنگ‌ اصطلاحات موسیقی ایرانی تاکنون درج نشده و بجاست اکنون که به مساعی این نگارنده مجموعۀ اصطلاحات به‌کاررفته در کتاب وزین مجمع‌الادوار استخراج شده‌اند این اصطلاحات نیز به فرهنگ‌ اصطلاحات موسیقی ایرانی افزوده شوند.