شهاب منا
دربارۀ محتوای نوبت سوم مجمعالادوار
- بخش سوم مجمعالادوار دربارۀ تئوری موسیقی دستگاهی است و جزو اولین متون منتشرشده دراین‌باره است و برخلاف رویکرد مکتب وزیری برای تئوریزه‌کردن موسیقی دستگاهی برمبنای تئوری موسیقی غربی سعی کرده تئوری موسیقی ایرانی را از دل موسیقی پیشادستگاهی و با نگاه درون‌فرهنگی استخراج کند.
- از جمله مباحثی که در بخش سوم مجمعالادوار برای نخستین‌بار در ادبیات مکتوب موسیقی ایرانی و چند دهه پیش از تحقیقات دکتر مهدی برکشلی در زمینه گام‌ها و فواصل موسیقی ایرانی مطرح شده اندازه‌گیری دستان‌های موسیقی‌دانان ایرانی است (ازجمله درویشخان و مهدی‌خان صلحی و علینقی وزیری) و تأکید هدایت بر هماهنگ‌تباری فواصل آنها. هدایت دراین‌باره نوشته است: «عبدالقادر گوید که اساتید زمانْ ابعاد یونانی را نمی‌پسندند و بر آنها تصرّفاتی می‌کنند. لازم دانستم که در ابعاد معموله دقتی بشود خصوص که سازی را دادم بنسبت ادواری پرده بستند و مطبوع نیفتاد. از درویشخان و دکتر مهدی‌خان صلحی و علی‌نقیخان وزیری خواهش کردم ساز خود را بدقّت کوک‌کنند. سپس پرده‌ها را سنجیدم. ذوالکل، ذوالاربع، ذوالخمس و طنینی اوّل در نهایت صحّت بود، خصوص در ساز صلحی. پس از تکرار امتحان مسلّم شد که ایرانیان پس از دورۀ عبدالقادر یا در دنبالۀ همان دوره ابعاد را اندک تغییری داده‌اند که در جدول مخصوص به تشخیص صلحی یاد شده…» (هدایت در جای‌جای مجمعالادوار فواصل گام اعتدال مساوی را نکوهش کرده و آن‌را غیرطبیعی خوانده و دلیل عدم پسند موسیقی غربی توسط شرقی‌ها را تصرف در فواصل طبیعی خوانده است.)
هدایت چندین‌بار دربارۀ محمدصادق‌خان و کوک‌های او و نغمات منسوب به او در مجلد سوم مجمعالادوار مطالبی نگاشته است. محمدصادق‌خان استاد سه‌تار مهدی صلحی (منتظم‌الحکما) بوده و به احتمال زیاد هدایت مطالب مربوط به محمدصادق‌خان را از طریق مهدی صلحی اکتساب کرده است.
- در عین افراط در عربی‌نویسی، در نوبت سوم مجمعالادوار معادل‌های فارسی خوش‌آوایی نیز یافت می‌شوند، ازجمله «اصول فراهنگی» (هارمونی)، مبرّز («نمایان») برای درجۀ پنجم گام، «برداشت» (پیش‌درآمد)، «فروداشت» (پایان آواز)، «پرده‌شکستن» (مدولاسیون/تحویلات)، «شاه‌پرده»، «میان‌پرده» (نیم‌پرده)، «دوچنگ» (دولاچنگ)، «سه‌چنگ» (سه‌لاچنگ)، «گوشَک» (گوشی)، «دنباله» (دستۀ نت)، «دستان سفید» و «دستان سیاه» (شستی/کلاویه سیاه یا سفید پیانو)، «جنبش» در انگشت (لغزاندن انگشت/ویبره)، «خانه» (میزان).
- علی‌رغم اینکه به روش متداول تصحیح رسالات قدیم می‌توان با زیرنویس برخی واژگان یا جملات را توضیح داد، این روش برای فهم مجمعالادوار کافی نیست و برای فهم و استفادۀ خوانندۀ امروزی از آن، به عقیدۀ نگارنده، می‌بایست آن‌را به زبانی روان و امروزی بازنویسی‌کرد. بازنویسی کنونی متن و نت‌های کتاب با هیئتی پاکیزه و خوانا درآمدی بر بازنویسی مجمعالادوار به زبان امروزی و شرح آن محسوب می‌شود.
۱ نظر