ساز نقاره و نقاره زنی (۵)

دکتر هنریش بروگش در کتاب سفری به دربار سلطان صاحبقران به وجود نقاره در سر درِ دروازه ارگ اشاره کرده است. کرزن در کتاب قضیه ایران چنین نوشته است که مهم‌ترین مراسم نقاره‌نوازی عهد قاجاریه در برج مخصوص اقامتگاه شاهی و در پایتخت اجرا می‌شده است. به دلیل گسترش این آیین در دوره قاجار، به تدریج بر تشریفات و تجملات مراسم نقاره نوازی افزوده شد. نقاره چیان ارگ با کلاهی از پوست سیاه و سرخ که یراق دوزی شده و نیم تنه و شلوارهای سرخ که سر و دست و یقه و نیم تنه از پوست سیاه و دکمه‌های برنجی شیر و خورشید تزیین شده سه نوبت طبل می‌نواختند و شب‌ها در بالای دروازه و قراولخانه‌ها طبل پرچین ورچین می‌زدند تا پیشه وران بساط خود را جمع کنند.

به نوشته اعتماد السلطنه در عهد ناصری در تهران و بیشتر شهرهای بزرگ ایران، همچون تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز، هرات و قزوین نقاره نوازی مرسوم بوده است؛ امّا در ایام سوگواری و عزا مراسم اجرا نمی‌گردید.

نام نقاره خانه در دوران قاجار «کرنا خانه» بود و نقاره چیان «عملجات شکوه» نامیده می‌شدند که در اسناد عهد قاجاری نیز از آن‌ها یاد شده است.

از اواخر دوره ناصرالدین شاه با رواج آلات موسیقی اروپایی، به تدریج از اهمیت نقاره خانه‌ها کاسته شد و نقاره نوازی جنبه تشریفات یافت و این سنت قدیمی به آهستگی رو به فراموشی گذاشت؛ اما چون تا اواخر عهد قاجار هنوز هم نقاره خانه مظهر اقتدار پادشاهی و اعلام حاکمیت به شمار می‌رفت در پایتخت نواخته می‌شد، چنان که پس از فتح تهران، رضاشاه نقاره خانه را تصرف کرده و محل آن را به سر درِ ارگ تهران تغییر داد و نقاره خانه جدیدی در سر درِ باغ ملی (میدان مشق) بنا کرد.

اما با گذشت زمان و در اثر بی توجهی این سنت قدیمی در دوران پهلوی منسوخ شده از میان رفت و اکنون فقط در مشهد و در نقاره خانه حضرت امام رضا علیه السلام به طور رسمی و در مواقع معین و با همان سبک و سیاق قدیمی و به طور منظم و دائم نواخته می‌شود.

در بعضی از کشورهای آسیای میانه از جمله تاجیکستان و ازبکستان نیز در مراسم استقبال رسمی از میهمانان از گروه نقاره چیان استفاده می‌شود.

وسایل نقاره زنی
وسایل نقاره زنی در گذشته عبارت بودند از: نقاره، دهل، سرنا و سنج و در پایتخت از کرنا استفاده می‌شد؛اما وسایل نقاره زنی آستان قدس رضوی عبارتند از کرنا و طبل. در هنگام اجرای مراسم، چهار طبال در سمت راست نقاره خانه (شمال) رو به گنبد مطلای امام و بر روی صندلی‌های کوچک نشسته، شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز در سمت چپ نقاره خانه (جنوب) می‌ایستند و هماهنگ نقاره نوازی می‌کنند.