موتسارتِ دیگر، موتسارتِ نوربرت الیاس
موتسارت افسانهای، دردانهی دنیای موسیقی را با نبوغ خارقالعادهاش میشناسیم. حتا آنها که موسیقیاش را هم نشنیدهاند احتمالا چیزکی از استعداد شگرف او به گوششان خورده. تصور ما را از این استعداد شگرف (و نیز خودِ مفهومِ نابغهی درک نشده توسط مردم همعصرش) زندگینامههای رومانتیک قرن نوزدهمی و دنبالههای قرن بیستمیشان به وجود آوردند و شاخ و برگ دادند. کتاب «موتسارت؛ تصویر یک نابغه» نوشتهی «نوربرت الیاس»، جامعهشناس برجسته اما راهی دیگر در واکاوی زندگی موتسارت در پیش میگیرد؛ پرسش جامعهشناسانه از نبوغ.
قسمت بزرگی از کتاب در اصل بخشی از یک پروژهی ناتمام بوده با عنوان «هنرمند بورژوا در جامعهی درباری» (یا در ویراستهای دیگری «مقالاتی دربارهی هنر درباری») که توسط «میشائیل شروتر» با چند نوشته و پیشنویس سخنرانی مجزای دیگر ترکیب شده. برگردان فارسی که انتشارات «علمی فرهنگی» منتشر کرده از ترجمهی انگلیسی «ادموند جفکات» است و عنوانش هم با عنوان آلمانی سازگارتر با موضوع، «موتسارت؛ جامعهشناسی یک نابغه»، متفاوت.
شروترِ ویراستار این مجموعه نوشتههای بسیار مورد توجه الیاس را به دو بخش تقسیم کرده است. بخش اول هفت فصل آغازی را شامل میشود، با عنوان «تاملاتی جامعهشناختی دربارهی موتسارت» (از پروژهی هنر درباری). بخش دوم بدون عنوان، از همان چند نوشتهی مجزا تشکیل شده است که همگی کم و بیش یک سمت و سو دارند. و آن چیزی نیست جز کاوش در نبوغ یک نابغهی مسلم.
الیاس در کندوکاوش بیش از هر چیز بر نیروهای اجتماعی و ریشههای روانشناختیای متمرکز است که وقایع زندگی موتسارت را شکل داد، از جمله آنچه نبوغ او را آنطور به ظهور رساند که در تاریخ مانده است؛ این که چطور جایگاه موسیقیدان بورژوا در دورهی نوجوانی موتسارت (از جمله پدرش) موجب شد که او چنین تربیت شود. در نتیجه بخش اعظم کتاب تلویحاً به این پرسش میپردازد که «وضعیت انسانی نبوغ چگونه [بوده] است؟». الیاس میکوشد این پرسش را در پرتو کالبدشکافی جامعهی قرن ۱۸، روانشناسی اجتماعی موسیقیدان، روانشناسی فردی موتسارت و همچنین با گوشهی چشمی به نظریهی مهم خودش، «فرآیند متمدن شدن»، پاسخ دهد. نویسنده حتا تا مرز بررسی لطیفههای خصوصی موتسارت پیش میرود تا وضعیت روانشناختی را بشکافد و گاه تقابل آن را با وضعیت جامعهشناختی نشان دهد که به نظر الیاس دلیل اصلی شکست نهایی موتسارت در همراه کردن جامعهی مخاطبان وین و تسلیم و خاموشی زودهنگام آهنگساز است.
چنان که پیداست کتاب یک زندگینامه با هدف روایت معمول رویدادهای زندگی هنرمند نیست. موتسارت برای مولف جامعهشناس یک رانه است تا مسایل جامعهشناسی هنر و حتا عمومیتر از آن، جامعهشناسی اقتصادی-سیاسی اواخر قرن ۱۸ را بشکافد. این امر در زمان نگارش بسیار پیشرو محسوب میشده اما امروزه کتاب را باید در پرتو مطالعات موسیقیشناختی، تاریخی و زندگینامهنگاری بهروزتری دید که در اختیار مولف نبوده یا بوده و مورد توجه قرار نگرفته است. برای ما این امر موجد یک ایراد جزئی است و آن این که ترجمهی فارسی بدون همهی آن پیشزمینهها به بازار آمده و احتمالا تا مدتها تنها منبع معتبر میماند و دید خوانندگان به مسالهی موتسارت را از آن خود میکند.
نوشتار کتاب میان روایت شیوا و متن تکنیکی جامعهشناسی در نوسان است (گرچه ترجمهی فارسی قدری موجب لکنت شده) و بنابراین توان جذب خوانندهی عام را نیز دارد. برقراری تعادل میان دو جنبهی ظاهرا متضاد موجب شده است تا نوشتهی الیاس هنوز خصوصیات زبان رومانتیک را داشته باشد. این امر از دید خوانندهی علاقهمند به زندگینامهها امتیاز مثبتی است اما از دید جامعهشناسان ممکن است چنین نباشد.
نویز
***
گفتگوی هارمونیک
کتاب «موتسارت» تصویر یک نابغه، اثر نوربرت الیاس با ترجمه حسن خیاطی که توسط نشر علمی و فرهنگی به بازار آمده، از جمله پژوهش هایی است که نویسنده با کنار نهادن تئوری قتل موتسارت کوشیده نگاهی واقع بینانه به زندگی و مرگ این موسیقیدان بزرگ داشته باشد.
۱ نظر