هدف از این نوشتار بررسی کوتاه و گذرای چند اثر ساخته شده از هنرمند بزرگوار زنده یاد پرویز مشکاتیان است. در نگاهی کلی آثار پرویز مشکاتیان به دو بخش بداهه و قطعات ساخته شده تقسیم می شود. مسلما بررسی ویژگی های بارز بداهه پردازی و بداهه نوازی در تکنوازی های پرویز مشکاتیان با سازهای سنتور و سه تار، مجالی دیگر می طلبد و در این بحث نمی گنجد. بنابر این در ادامۀ مطلب اشاره ای گذرا به برخی ویژگی های ساختاری آثار ساخته شدۀ پرویز مشکاتیان خواهیم داشت. قطعات پرویز مشکاتیان به چند الگوی ساختاری تقسیم می شوند که عبارتند از: پیش درآمد، چهارمضراب، ضربی، چند مضراب، مضراب پرانی، رنگ، تصنیف، ترانه و آثار تنظیم شدۀ تلفیقی برای گروه بزرگ سازهای ایرانی و جهانی.
پیش درآمد: از الگوهای ساختاری موسیقی ملی ایران است که معمولا از وزنی کند و سنگین برخوردار بوده وحالتی موقر و آرام دارد. پیش درآمد در آغاز یک اجرای دستگاهی یا آوازی نواخته می شود. در این قالب ساختاری معمولا به گوشه های اصلی یک دستگاه یا آواز اشاره می شود و آهنگساز به بسط و گسترش نغمات مورد نظر در این گوشه ها می پردازد. در آثار قدیمی تر، آهنگساز معمولا یک دستگاه و آواز را در نظر می گرفته و نغمات مورد علاقۀ خود را در همان مایۀ مورد نظر اجرا می کرده ولی در آثار معاصر شاهد مد گردی و تنوع گوشه ها و دستگاه ها و آواز های مختلف هستیم. در سابقۀ تاریخی پیش درآمد چندین روایت موجود است.
برخی شکل معاصر پیش درآمد را منتسب به درویش خان می دانند و معتقدند وی جهت سر و سامان دادن به طریقۀ نوازندگی گروهی نوازندگان و همراهی و هماهنگی گروهی آنان، این قالب ساختاری را به صورت امروزی آن ابداع نموده است.
برخی از روایتگران نیز شکل امروزی پیش درآمد را منتسب به رکن الدین مختاری می دانند و بنا به گفتۀ خود او هنگام شروع اجرای گروهی، گروه نوازندگان ابتدا قطعه ای را به اتفاق بنوازند و پس از آن به تکنوازی پردازند. بعدها هنرمندان بسیاری به آهنگسازی در قالب پیش درآمد پرداختند، هنرمندانی چون: روح الله خالقی، اسماعیل زرین فر، علی اکبر شهنازی، یوسف فروتن، رضا محجوبی، موسی معروفی، ابراهیم منصوری، علی نقی وزیری، حسین سنجری، ابوالحسن صبا، مرتضی محجوبی، عبدالله اشرفی، حسین خان اسماعیل زاده، حسین یاحقی، حسین هنگ آفرین، حسین استوار، مرتضی نی داوود، سعید هرمزی، پرویز ایران پور، حسینعلی وزیری تبار، ابراهیم آژنگ، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده و…
چهارمضراب: اصطلاح چهارمضراب از روی نوعی آهنگ ضربی که استادان قدیم موسیقی ایران با تار می نواخته اند، به وجود آمده است. این نوع ضربی ها ابتدا با چهار نواخت مضراب آغاز می شده که نواخت اول و دوم به سیم های سفید تار و نواخت سوم به سیم زرد و نواخت چهارم به سیم بم اصابت می کرده و پایۀ اصلی قطعه محسوب می شده است.
چهارمضراب معمولا با یک پایه شروع می شود، به این ترتیب که یک یا دو میزان، وزن مخصوصی برای قطعه در نظر گرفته می شود و کلیۀ جملات بعدی، منتهی به این پایۀ اولیه می گردند. در الگوی ساختاری چهارمضراب ممکن است نغمات آن بسط و گسترش همان پایۀ اولیه باشند یا اینکه نغمات متنوع دیگری متناسب با پایۀ اصلی که با مهارت به پایۀ اصلی متصل می گردند، در نظر گرفته شوند. معمولا جملات و نغمات اجرا شده در میان پایه های چهارمضراب در راستای تکه ها و گوشه های ردیف موسیقی دستگاهی ایرانی است.
همانطور که ذکر شد چهارمضراب در ابتدا همان چهار ضربۀ نواخت مضراب بوده است که به سیم های تار زده می شده و در تمام ردیف های موسیقی ایرانی کم و بیش این نوع ضربی به چشم می خورد. بعدها هنرمندانی چون ابوالحسن صبا و حبیب سماعی آثار بسیاری را در قالب چهارمضراب ساخته و اجرا کردند که در تحول این الگوی ساختاری بسیار موثر بود. امروزه چهارمضراب بسیار متحول تر و پیشرفته تر از موسیقی قدیم ایران ساخته و نواخته می شود و استفاده از پایه های متنوع با حالات و ضرباهنگ متفاوت از ویژگی های بارز ساختار چهارمضراب های امروزی هستند. اکثر هنرمندان معاصر آثار متعددی را در قالب چهارمضراب ساخته و نواخته اند.
۱ نظر