نقدی که پیش رو دارید نوشته ای از مهشید فراهانی است درباره گفتگوی رابعه زند (نوازنده قانون) با روزنامه اعتماد با عنوان «طرحی نو در اندازیم»؛ گفتگوی هارمونیک آمادگی خود را برای پاسخ دهی به نقدهای منتشر شده در این باره اعلام می کند.
آنچه مسلم است نقدپذیری لازمه پژوهش علمی است هرچند نقد به کام پژوهشگر تلخ بیاید. همینطور روشن است که رعایت احترام در هر بحثی به ویژه در سطوح علمی و دانشگاهی بخش گریز ناپذیر مباحثه علمی است. در مصاحبه چاپ شده در روزنامه اعتماد به تاریخ ۱۹/۴/۱۳۹۷ با عنوان «طرحی نو در اندازیم» و همچنین نسخه غیر رسمی منتشر شده از این مصاحبه، مطالبی توسط رابعه زند در مورد ساز ارجان، پژوهشگران موسیقی و منتقدان ایشان مطرح شد که لازم است مواردی را جهت روشن شدن ذهن خوانندگان این مصاحبه عنوان کنم خصوصا اینکه مطالب عنوان شده توسط ایشان همسو با پژوهشهای انجام شده توسط نگارنده است.
در موضوع مطرح شده از جانب رابعه زند در خصوص ساز نقش شده بر جام ارجان دو اشتباه اساسی وجود دارد: یک اینکه ساز معرفی شده توسط ایشان قطعا لیر بوده و چنگ تعریف دیگری در علم ساز شناسی دارد. دوم آنکه این ساز هیچ گاه به فرهنگ موسیقایی ایرانِ پیش از اسلام و حتی پس از اسلام تعلق نداشته است. شواهد و دلایل کافی را در این دو مورد در مقاله ای با نام «بررسی سازهای نقش شده بر جام ارجان» که در فصلنامه ماهور شماره ۷۷ به چاپ رسیده است، ارائه نمودهام.
در خصوص کمبود ادله و سند مکتوب در مورد سازهای باستانی بر خلاف نظر ایشان شواهد به جا مانده بسیار بیشتر از چند تصویر است. آثار باستانی موجود از موسیقی و سازهای بین النهرینی علاوه بر نقوش کتیبهها و آنچه بر کاخهای شاهان سومری، آشوری و اکدی نقش شدهاست شامل چندین لیرِ گاو شکل نیز هست که از قبور سومری به صورت تقریبا سالم به دست آمده است.
کاوش این لیرها علاوه بر این که جنس مواد بهکار رفته در ساختمان ساز را برای پژوهشگران آشکار ساخته، به دلیل نحوه کاوش بینظیر آنها توسط سر لئونارد وولی حتی نوع جنس وترهای آنها را نیز مشخص کردهاست. این سازها در موزه دانشگاه فیلادلفیا و همچنین موزه بغداد نگهداری میشوند. فصل سازشناسی بینالنهرین در پایان نامه کارشناسی ارشد نگارنده در این خصوص اطلاعات جامع تری در اختیار علاقمندان قرار میدهد.
علاوه بر این آثار متون متعددی به خط میخی با موضوع فواصل موسیقایی، نوع کوک سازها، فهرست نام سازها و حتی یک قطعه ملودی نیز از دورههای مختلف تمدن بینالنهرین به جا مانده است. متنها خوانده شدهاند و بر اساس آنها در دانشگاه فیلادلفیا فواصل موسیقایی بازسازی و ملودی ساخته شدهاست. در این موضوع مقالههای متعدد و بسیار خوبی توسط بانو کیلمر آشور شناس معروف، مارسل دوشنگیمن، ریچارد گورنی، ریچارد دامبریل، مارتین وست و ریچارد کراکر نوشته شده است.
در مورد سازشناسی ایران پیش از اسلام و دوره ایلامی گرچه منابع مکتوب بسیار کم ولی موارد خوبی در دسترس است متون پهلوی به جا مانده همچون خسرو و ریدک، درخت آسوریک، کارنامه اردشیر بابکان، نمونهای خط میخی ایلامی نیز که اشاراتی به موسیقی دارد از جمله منابع مکتوب در زمینه مطالعات موسیقی ایران باستان است. همچنین علاوه بر پژوهشهای قدیمیتر که توسط علی سامی، حسینعلی ملاح و دیگران در مورد موسیقی باستانی ایران انجام شدهاست، مقالاتی از جورج فارمر، بو لاورگرن، ریچارد دامبریل، خاویر آلوارزمون، جیمز استینکلر مقاله دکتر میثمی در فصلنامه ماهور شماره ۳۶، پایان نامه دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد خانم خاکسار همچنین پایان نامه دوره کارشناسی،کارشناسی ارشد و مقالههای متعدد اینجانب، در مورد موسیقی ایران باستان نیز وجود دارد که نشان از اهمیت موضوع از دیدگاه پژوهشگران داخلی و خارجی و تعدد منابع مطالعاتی در این زمینه است.
یکی دیگر از اشتباهات این مصاحبه نسبت دادن چنگهای افقی باستانی به ساز قانون است. چنگها به دو گروه تقسیم می شوند: چنگ با جعبه طنینی در بالا و چنگ با جعبه طنینی در پایین. چنگهایی که جعبه طنینی آنها در ضلع پائین قرار میگیرد به چنگهای افقی مشهورند. چنگ افقی در حوزه موسیقایی بینالنهرین بسیار رواج داشته و از هزاره اول پیش از میلاد وارد فرهنگ موسیقایی ایلام شده و تا دوره ساسانی در آثار باستانی دیده میشود. نمونه نسبتا سالمی از این نوع ساز در کشفیات پازیریک به دستآمد که به “چنگ پازیریک” مشهور است و هم اکنون در موزه ارمیتاژ نگهداری می شود. قطعا این ساز به لحاظ ریخت شناسی نمیتواند هسته اولیه شکل گیری ساز قانون را تشکیل دهد. به علاوه ساز چنگ افقی و ساز قانون دو گروه بسیار متفاوت سازشناسی قرار دارند. قانون در گروه زیترها یا سازهای جعبه ای قرار میگیرد و ساز چنگ در گروه سازهای کمانی.
قطعا تحریف نام یک ساز و به اشتباه انداختن مخاطب، شایسته جامعه موسیقی نیست (هرچند که با یک جستجوی ساده اینترنتی تفاوت دو ساز لیر و چنگ برای مخاطب جدی موسیقی، آشکار خواهد شد). بهتر است در انتخاب اطلاعات ارائه شده به مخاطب وسواس بیشتری به خرج داده شود تا مخاطبِ ناآشنا با موسیقی بیش از این دچار سردرگمی و ابهام نشود.
۱ نظر