غلامرضا مین باشیان، مرد اولین ها (۲)

غلامرضا خان از روی کتاب‌هایی که با کمک مزین‌الدوله از فرانسه به فارسی ترجمه شده بود به هنرجویان سازشناسی و ارکستراسیون موسیقی نظامی و هارمونی درس می‌داد. جزوه‌هایی نیز با قلم او نوشته شد در باب سلفژ و تعلیم سازهای بادی که منتشر نشده است.

در سال ۱۲۹۳ (در بعضی منابع ۱۲۹۶) غلامرضا خان، آموزشگاهی برای تعلیم موسیقی نظامی به نام «کلاس موزیک» تاسیس کرد و به تدریس پرداخت. دوره این کلاس چهار ساله بود و افراد غیر نظامی هم می‌توانستند در آن شرکت کنند و موسیقی کلاسیک (غیر نظامی) را فرا بگیرند.

در سال ۱۳۰۰ او اداره موزیک ارتش را تاسیس کرد و خود ریاست آنرا با درجه سرتیپی عهده‌دار شد. هفت سال بعد وقتی قانون دریافت دو حقوق از دو سازمان دولتی منع شد، او از ریاست مدرسه موزیک کناره گرفت و کلنل علینقی وزیری سرپرستی این مرکز را به عهده گرفت و سریعاً تدریس موسیقی نظامی را از تعلیمی حذف کرد، زیرا محل تدریس موسیقی نظامی مستقل شده بود؛ این مرکز همان اداره موزیک ارتش بود که زیر نظر سالار معزز و معاونت فرزندش نصرالله که دیگر ملقب به نصرالسلطان شده بود، اداره می شد.

در سال ۱۳۰۹ سالار معزز بازنشسته شد و نصرالسلطان پسرش به جای او نشست. غلامرضا خان مین باشیان در سال ۱۳۱۴ شمسی در سن ۷۴ سالگی درگذشت؛ پیکر او در قم به خاک سپرده شد.

فرزندان غلامرضا خان، نصرالله و غلامحسین مین باشیان هر دو در اروپا به تحصیل موسیقی پرداختند و منشا خدمات زیادی در موسیقی کلاسیک ایران شدند (دو فرزند نصرالله مین باشیان فتح الله مین باشیان و مهرداد پهلبد که هر دو دستی در موسیقی داشتند، در دوره پهلوی دوم به ترتیب به مقام فرماندهی نیروی زمینی ارتش و وزارت فرهنگ و هنر رسیدند)

سالار معزز دستی هم در نوازندگی تار داشته و مدتی زیر نظر اساتید آن زمان به مشق تار پرداخته بوده، به همین جهت او علاقه زیادی به موسیقی دستگاهی داشت و برخلاف فرزندش غلامحسین که به کلی مخالف موسیقی ایرانی بود، تدریس موسیقی ایرانی را لازم می‌دانست و حسین خان هنگ‌آفرین را مسئول تدریس موسیقی ایرانی کرده بود.

سالار معزز برای اولین بار قسمتی از ردیف دستگاه ماهور را که توسط حسین خان هنگ آفرین نواخته شده بوده، نت و در تهران و لایپزیک آلمان منتشر کرد. در ردیف نوشته شده توسط غلامرضا خان، علامت های ربع پرده (که بعدا توسط کلنل وزیری به شکل کنونی درآمد و با “«کرن» و «سری» معرفی شد)، با علامتهایی که آن زمان در نت نویسی اعراب معمول بوده است، نشانه گذاری شده است.

این ردیف برای لاوینیاک تدوین کننده دایره‌المعارف موسیقی در فرانسه نیز فرستاده می‌شود که در مورد موسیقی ایرانی با سالار معزز نامه نگاری داشته است.

او با پیانو هم موسیقی ایرانی می‌نواخته و برای اجرای ربع پرده‌ها کوک را تغییر می داده است، البته قبل از او سرورالملک نیز با پیانو و دستگاه ‌ای ایرانی را نواخته بود ولی نه با شیوه استاندارد انگشت گذاری روی پیانو که غلامرضا خان می‌نواخته است.

سالار معزز در میان سازها، به غیر از تدریس پیانو، چندین ساز بادی چوبی و برنجی را نیز تعلیم می‌داده و ارکسترهایی نیز با شاگردانش تشکیل داده بوده است، مهمترین شاگردان او غیر از فرزندانش: ضیاء مختاری، حسن رادمرد، محمد نجمی و مصیب رضوانی و حسینعلی وزیری تبار هستند.

از سالار معزز در زمان قاجار و پهلوی آثار بسیاری در فرم‌های سرود و مارش اجرا می شده است ولی نت‌های آنها تقریبا نایاب است؛ در شرح حال او از قطعاتی هم برای پیانو مثل «فانتزی ماهور»، «درآمد آواز اصفهان، پیش درآمد و تصنیف»، تنظیم آهنگهای رکن الدین مختاری، همگی برای پیانو یاد شده است که در همان زمان به چاپ رسیده اند.