ساسان سپنتا
قطعهء «به زندان» ساخته صبا، در شوشتری از نوای آزادیخواه در بندی اقتباس شده است. از دیگر قطعات ایشان میتوان اینها را برشمرد: رقص چوبی، قاسم آبادی و زنگ شتر با دوبل کوردهای مطبوع آن. استاد به نوازندگی جمعی و ارکستر با موازین صحیح آن رغبت خاص داشت. نت نویسی او دقیق و در شناخت اوزان مهارتی خاص داشت، هم او بود که وجود میزان لنگ ماتنه ۵/۸ یا ۷/۸ را در موسیقی ایرانی تشخیص داد.
استاد ابو الحسن صبا در شب ۲۹ آذر ۱۳۳۶ ش. بر اثر پارهشدن یکی از شریانهای اصلی قلب در تهران درگذشت و جامعهء هنری ایران را غرق در اندوه کرد. او انسانی والا بود که پول را نشناخت و مجذوب زیبایی و کمال بود. استاد جلال همائی گوید:
ساز صبا نغمه آخر نواخت
کز اثر زخمه روانها نجست
گفت سنا از پی تاریخ او
ساز صبا تار دل ما گسست
(۱۳۷۷ هـ. ق.)
استاد سید محمد حسین شهریار، دوست و یار شفیق صبا گوید:
ای صبا با تو چه گفتند که خاموش شدی
چه شرابی به تو دادند که مدهوش شدی
تو که آتشکده عشق و محبت بودی
چه بلا رفت که خاکستر خاموش شدی
پس از درگذشت استاد صبا، به همت همسر هنرمند ایشان خانم منتخب صبا، آثار استاد از قبیل: سهتار معرقکاری ساخت او، کتابها، سازها، نتها و مقداری وسایل شخصی او (ساعت، قلم، مترونم، دستنویسها، نامهها و غیره) فراهم آمد و در موزه صبا به یادگار حفظ گردید. دختران گرامی استاد صبا، هر سه در رشته خود از هنرمندان طراز اول و یادگار شایستهء آن زوج هنرمند به شمار میآیند.
ارکستر شمارهء یک هنرهای زیبا که توسط استاد صبا رهبری میشد، پس از درگذشت او، رهبریش به استاد محترم آقای حسین دهلوی
تفویض شد که خود از شاگردان صبا به شمار میآیند. ایشان با شایستگی ارکستر را رهبری و توسعه بخشیدند. قطعات «سبکبال» برای ارکستر که یک بار به رهبری خود صبا اجرا شده بود و قطعه «به یاد صبا» و «شوشتری» برای ویلن و ارکستر و «نغمه ترک» برای ارکستر که همه براساس آهنگهای استاد صبا توسط آقای دهلوی با سازبندی و هماهنگی مطبوعی ساخته و به اجرا نهاده شد و در کاست برای علاقهمندان عرضه گشت و نت «پارتی تور» کامل ارکستری آن نیز توسط ایشان به چاپ رسید.
استاد محترم آقای علی تجویدی که از شاگردان ممتاز و دوستان شفیق صبا به شمار میآیند، با تحقیقی ممتع، شیوههای انتقال چهار مضرابهای سهتار به ویلن را در کار صبا بررسی کرده و با تدوین ردیف تطبیقی و اضافات ابتکاری به ردیف مانند «مثنوی حاج تاج» و قطعه «شلیل» و ساختههای اجرا شده در برنامههای گلها و شیوه نوازندگی ممتاز، در تداوم کار استاد صبا کوششی ارزنده روا داشتند.
در تأثیر استاد صبا بر سازهای دیگر، باید از استفادهء شایان استاد محترم آقای حسن کسائی از مکتب صبا، در شیوهء نوازندگی این ساز سنتی یاد کرد، همچنین در شیوهء نوازندگی، ویژگیهای اجرایی استاد صبا در نواختههای استاد کسائی تأثیر نهاده و ملاحظه می شود. در مورد دیگری از تأثیر استاد صبا بر کار استاد فقید شادروان حسین تهرانی نوازنده بیهمتای تنبک یاد میکنیم. در مورد ساختن ساز تشویق و راهنماییهای استاد صبا در ساختن سنتورهای مرغوب، توسط استاد فقید شادروان مهدی ناظمی و تشویق و هدایت استاد صبا از استاد محترم آقای ابراهیم قنبری مهر که منجر به ساختن سازهای نفیس به ویژه ویلن در سطح عالی گشت، شایستهء ذکر است.
دورههای سهگانه ویلن استاد صبا به همت دوست و شاگرد قدیم او شادروان دکتر مفخم پایان و کتاب اول و دوم سنتور صبا با ذکر چند آهنگ از استاد فقید سنتور شادروان حبیب سماعی با همکاری استاد محترم آقای فرامرز پایور شاگرد استاد صبا در سنتور، در زمان حیات استاد، انجام پذیرفت و پس از درگذشت او، تجدید چاپ آن کتابها و انتشار کتاب سوم و چهارم سنتور و دوره اول سهتار به همت همسر محترم استاد صبا و دو تن از شاگردان دیرین او: آقای دکتر داریوش صفوت و آقای فرامرز پایور و آقای بهارلو انجام گرفت. شاگردان شناخته شدهء استاد صبا بسیار متعدد هستند.
در اینجا بهطور خلاصه آقایان زیر را که در رشتههای ویلن، سهتار، آواز و سنتور نزد ایشان تعلیم گرفتهاند ذکر میکنم: حبیب الله بدیعی، رحمت الله بدیعی، محمود تاجبخش، دکتر تقی تفضلی، مهدی خالدی، محمود ذوالفنون، حسین صبا، صارمی، فرهاد فخرالدینی، مفتاح، میرنقیبی، نورده و در آواز: بنان؛ نگارنده نیز از تعلیمات استاد صبا در ویلن بهرهمند بودم.
ضبطهای خصوصی از ساز صبا با ضبط صوت شخصی بیشتر توسط سه تن از دوستانش آقایان، ساعتساز، دهشپور و دکتر پزشکان انجام گرفت.
مردم این سرزمین که آثار دلنشین صبا، بیانگر احساسات و هیجانات روحی و مرهم دلهای آنان بوده است، هرگاه در سکوت توأم با بوی گلهای بهاری، نوای دلنشین مرغ خوش الحان یا زرد ملیجهای را بشنوند، به یاد صبا و نوای روح پرور ساز او خواهند بود، روحش شاد و یادش گرامی باد.
* این مقاله (با جزئی تصرف) متن سخنرانی است که در جلسه بزرگداشت چهلمین سالگرد درگذشت استاد صبا(۳ دیماه ۷۶) توسط نویسنده در تالار وحدت ایراد گردید.
مجله هنر
۱ نظر