علی نجفی ملکی
مروری گذرا در مورد تاریخ نی نوازی ایران، ما را با دو دوره مواجه می سازد؛ دوره اول را که می بایست دوره متقدم نامید و دوره دوم که دوره متاخر یا معاصر است. در دوره اول ما شاهد ظهور برخی از نوازندگان هستیم که اکنون فقط نام آنها در میان است و اثر صوتی که نشان دهنده میزان توانایی آنها در نوازندگی نی باشد یافت نمی گردد. نوازندگانی مانند: سلیمان اصفهانی و ابراهیم آقاباشی که هر دو در اصفهان زندگی می کردند؛ با این وجود برخی دیگر از نوازندگان دوره متقدم که امروزه آثاری هرچند با کیفیت نامناسب از آنها به جا مانده، می تواند ما را با سطح نوازندگی نی در آن دوره آشنا سازد.
نوازندگانی چون نایب اسداله اصفهانی، مهدی نوایی و حسین یاوری که البته باید اذعان داشت سطح نوازندگی نایب اسداله با توجه به آثار به جا مانده از وی، در سطح بالاتری به نسبت سایر نوازندگان آن دوره بوده و این را می توان به نوعی به دلیل معاشرت وی با نوازندگان مطرح آن دوره چون آقاحسین قلی و سماع حضور دانست.
اجرای تحریرهای متنوع و سریع و گاه مبتنی بر سازهای مضرابی مانند تار و صدای نسبتاً شفاف و قوی در صدای اول، دوم و سوم، پیاده کردن گام های موسیقی ایرانی به نحو مطلوب در ساز نی، از خصوصیات بارز نوازندگی مرحوم نایب اسدالله می باشد.
نایب اسدالله اصفهانی
در رابطه با مهدی نوایی نیز آن طور که از زندگی نامه ایشان و نقل قول از کسانی که وی را می شناختند، می توان فهمید که توانایی وی در نوازندگی نی به نسبت هم عصران خود در سطح بالایی بوده است.
بشنوید اجرایی را از جواب آواز مهدی نوایی
هرچند از مهدی نوایی نیز آثار زیادی در دسترس نیست؛ ولی با گوش دادن آثار معدودی که از او برجای مانده است می توان به تسلط قابل توجه وی در تولید صدای شفاف از نی (با وجود سری های نامناسبی که در آن زمان برای نی استفاده می شده) و نیز استفاده از کل وسعت صدایی نی (کاری که در قدیم کمتر از نوازندگان نی شنیده شده است) و همچنین اجرای تحریرهای آوازی سریع و متنوع اشاره کرد.
بشنوید اجرایی دیگر را از جواب آواز مهدی نوایی
مهدی نوایی
حسین یاوری
در رابطه با حسین یاوری بر طبق گفته کسانی که از نزدیک ایشان را دیده بودند، ظاهراً در اواخر عمر بدون دندان و با قراردادن نی (بدون هرگونه سری) روی لثه، می نواخته است. نوازندگان نی این مطلب را می دانند هر قدر هم نوازنده در تولید صدای نی با کیفیت بالا، تبحر داشته باشد، با وجود فقدان دندان (خصوصاً دو دندان وسطی پیشین بالا) نمیتواند صرفاً با قراردادن نی روی لثه، صدای با کیفیتی تولید کند.
بشنوید اجرایی را از حسین یاوری
به هر ترتیب قطعاتی که از ایشان به جا مانده و بیشتر شامل آوازها و ضربی های نه چندان پیچیده است، ما را به نوعی با سطح نوازندگی ایشان آشنا می سازد. بطور کلی ویژگی های مشترکی را که می توان در رابطه با نی نوازان متقدم از آن نام برد عبارتند از: ۱- وجود ناخالصی در صدای نی خصوصاً در صداهای دوم و سوم. ۲- عدم استفاده از صدای بم نرم و صدای چهارم (پس غیث) که البته عدم استفاده از صدای بم نرم شاید به خاطر ولوم پایین آن و احتمال شنیده نشدن آن در ضبط های اولیه باشد. ۳- استفاده صرف از فواصل و کوک های متعارف و معمول در نی مانند شور “ر”، دشتی “لا” و افشاری و اصفهان “سل”. ۴- عدم تطابق کوک در صداهای مختلف نی بدین معنی که معمولاً صدای اول یا بم در اجراها از نظر کوک، کمتر از صدای دوم و سوم است. ۵- اجرای ملودی های آوازی و ضربی هایی که در ردیف معمول است و استفاده بسیار کم از قطعات از پیش ساخته شده.
به هر ترتیب نسلی که امروزه سطح نوازندگی در نی را علی رغم محدودیت های فراوان در ساختار و ساختمان ساز، در حد مطلوب و قابل قبولی می بینند، نباید نقش ممتاز نسلی متقدم و فاقد هرگونه امکاناتی که امروزه برای آموزش و پیشرفت در نوازندگی وجود دارد را نادیده انگارند.
سلام.بسیار متشکر اما متاسفم که در این نوشتار نامی از اساتید بزرگ نی نوازی کرمان که نقش ویژه ای در هنر نی نوازی در طول تاریخ داشته اند برده نشده.لطفا در مورد قربانشاه نی زن.اقا محمد نی نواز.اسدالله نی زن.بیانی و حنی در بین معاصرین حسن ناهید بیشتر تحقیق فرمائید نا تاثیر کرمانیها را در این هنر در یابید