نقد و بررسی کتاب «هزاردستان؛ انگاره موسیقی ایران» (۱)

نقد و بررسی کتاب «هزاردستان؛ انگاره موسیقی ایران» با حضور محسن محسنی، مؤلف اثر و سیدعلیرضا میرعلی‌نقی، منتقد و پژوهشگرِ موسیقی جمعه شب ۲۷ مرداد در برنامه‌ی «سیم و زر» از رادیو فرهنگ پخش شد. در این برنامه که به صورت زنده از رادیو فرهنگ پخش شد موضوعاتی از سوی محسن محسنی مؤلف کتاب و سیدعلیرضا میرعلی‌نقی مطرح شد که در ذیل می‌خوانید.

سیدعلیرضا میرعلی‌نقی: محسن محسنی به موضوعی پرداختند که باید سال‌ها پیش از این توجه محققین موسیقی و به‌ویژه خوانندگان ما را جلب می‌کرد و موضوعی بنیادین است. در بین استادان قدیم، غیر از مرحوم نورعلی‌خان برومند، کسی به موضوع مهم نقش بلبل و صدای بلبل در ساختار تحریری موسیقی ما توجهی نکرده بود و یا اگر توجه کردند ابراز نکردند؛ یا در محافل خودشان بوده یا در خلوت ذهنی‌شان. چون بخش عظیمی از موسیقی ما مثل یک کوه یخ است و فقط نوکش بیرون از آب است. بسیاری از درونیاتِ استادان موسیقی ما از مرحله‌ی درونی به شفاهیت نرسیده و همان شفاهیت هم ثبت و ضبط نشده و همان ثبت و ضبط‌های مختصری که یک از صد هست به دست ما نرسیده است. یعنی ما با تصورِ سایه‌هایی از همه‌چیز، بقایای میراث موسیقی‌مان را تداوم می‌دهیم.

تلاش آقای محسنی در بیرون کشیدن مقدار زیادی مطلب ولو حتی به صورت پیش‌فرض کار مهمی است. اگر نگوییم نکات بسیاری به ما می‌آموزد می‌توان گفت نکاتی را به یاد می‌آورد که جزو ناخودآگاه فرهنگی ماست: چه خواندن و چه شنیدنش. فایل‌های شنیداری که اصلاً بدون آن کتاب تحلیل موسیقی گنگ می‌شد. این کتاب با سی‌دی، زبان باز می‌کند و شنیده می‌شود.

میرعلی‌نقی: آقای محسنی من اگر بخواهم فایل صوتی ارزشمندی که شما تهیه کردید ملاک قرار دهم می‌بینیم که فقط یک مقطع تاریخی خاص که مربوط به اواخر قاجار تا حدود ۱۰ سال بعد از آن می‌شود، یعنی عصر صفحه‌های سنگی را مورد مطالعه قرار دادید. آیا بعد از آن اساساً جزو حیطه‌ی تحقیق‌تان نیست یا اینکه اصلاً مفهوم تحریر با آن چیزی که شما به طور بنیادی در کتاب مطرح کردید تغییر کرده؟

محسنی: به طور کلی چون چند سال روی صفحات قدیمی مطالعه داشتم برداشت شخصی خودم این بود که استادان قدیمی‌ــ مخصوصاً قبل از دوره‌ی گل‌هاــ از دوره ضبط لوله‌های فنوگراف، صفحات سنگی تا زمان استاد برومند خیلی بیشتر تحت تأثیر طبیعت و انگاره‌هایی بودند که به‌خصوص از پرنده‌ی هزاردستان الهام گرفته شده بود. البته نگاهی گذرا به دوره‌های بعدی هم داشتیم. مثل دوره‌ی گل‌ها یا دوره‌های امروزی که می‌توان گفت این عناصر در موسیقی آوازی ما کمرنگ‌تر شده بود.