گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

بازی با افاعیل (۳)

دور ایقاعی
دور ایقاعی نشان دهنده ساختار زمانی موسیقی کلاسیک ایران در قدیم است. این ترکیب لغوی از دو لغت دور و ایقاع به وجود آمده است. در مطالب قبل اندکی درباره ایقاع نوشته شد و حالا می خواهیم درباره لغت دور توضیح دهیم.

دور را می توان به صورت یک ساختار تکرار شونده زمانی در نظر گرفت. اگر یک دور با ارکان ایقاعی ترکیب شود، نتیجه یک دور ایقاعی خواهد شد. دوری مانند «مفاعلن فعلن مفتعلن» از سه رکن عروضی تشکیل شده و با قراردادن نقره بر روی جایگاه های خاص آن، دور ایقاعی ایجاد می شود.
یکی از مهمترین ویژگی های دور ایقاعی پدیده دور شدن و سپس بازگشت است. بر این اساس، یک دور نشان دهنده فاصله گرفتن و بازگشت در یک حرکت چرخه ای است. یک دوره ای که متناوبا در حال تکرار است.

همچنانکه در بالا ذکر شد روش نگارش ادوار ایقاعی متنوع است از جمله روش اتانین و روش افاعیل که منطبق با شیوه تبیین عروض شعری است. همچنین می توان از «دوایر» به عنوان روشی دیگر برای نمایش ادوار ایقاعی استفاده نمود. در دوایر صفی الدین ارموی و عبدالقادر مراغه ای ضربه ها و نقرات اصلی با حرف «م» نشان داده شده و نقرات دیگر با نقطه نمایش داده می شوند. مراغه ای دایره دورثقیل ثانی را به صورت زیر رسم نموده است:

دایره، شکل هندسی است که به بهترین شکل ویژگی چرخشی بودن و حرکت رفت و برگشت دور را نشان می دهد. در زیر به مثال هایی از ادواری که صفی الدین ارموی در کتاب «الادوار فی الموسیقی» و عبدالقادر مراغه ای در کتاب «مقاصدالالحان» نگاشته اند اشاره می شود: بازی با افاعیل همچنانکه در قبل ذکر شد می توان ارکان عروضی را تغییر داده و به ارکان ناسالم یا مزاحف تبدیل کرد. در عروض دستورالعمل های متعددی برای زحاف و ایجاد رکن ناسالم و نامگذاری و معادل سازی آنها با رکنی دیگر وجود دارد. در جداول زیر تعدادی از آنها را می بینیم:

شیوه من تغییر ارکان یا همان بازی با افاعیل در لحظه و به صورت ذهنی است. این شیوه نیازی اجباری به پیدا کردن رکن معادل رکن تغییر یافته، آنچنانکه درعروض انجام می شود ندارد و اصولا این تغییرات الزاما از علم عروض تبعیت نمی کنند.

مثلا در صورت تغییر رکن «مستفعلن» و تبدیل به «مستعلن» دیگر نیازی به تبدیل آن به «مفتعلن» نیست. چون اصولا قرار نیست این افاعیل و افاعیل تغییر یافته نقش عروضی ایفا کنند بلکه بستری هستند برای نوازندگی و بداهه نوازی بر اساس ادوار شکل گرفته از ترکیبات افاعیلی.

در تغییر ارکان افاعیلی من روش های زیر را به کار می گیرم:

  • افزودن حرف یا حروف تکراری به رکن
  • کاستن حرف یا حروف از رکن
  • ساکن کردن حروفی از رکن
  • تکرار کردن چند حرف از رکن
  • مشدد کردن حرف یا حروفی صامت در رکن
  • ترکیبی از روش های بالا مانند همزمانی تکرار و ساکن کردن

حال بر اساس جدول بالا می توان چندین دور افاعیلی ساخت:

مثال زیر یک ساختارادواری با الگوی زمانی ذهنی یا از پیش ساخته برای یک بداهه نوازی یا ساخت قطعه است:

در این جا قابل ذکر است که هر گونه ساختار ادواری شکل گرفته بر اساس این شیوه نیز منطبق بر دایره می باشد:

هر دور در دایره خود مانند یک زنجیره است. به این صورت که اگر از هر نقطه ای شروع کنیم بالاخره در یک نقطه خاتمه می یابد و دوری متفاوت از آن ایجاد می گردد. در زیر چند دورایجاد شده از تغییر نقطه شروع دور شکل بالا را مشاهده می کنید:

شاهین مهاجری

شاهین مهاجری

متولد ۱۳۵۰ تهران
لیسانس زمین شناسی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۴
نوازنده و محقق تمبک و میکروتونالیست

۱ نظر

  • با سلام و تبریک سال نو بسیار مطالب عالی بود کلمات یک حرفی معادل نت چنگ و دو حوفی ها معادل نت سیاه قرار گرفته بود بسیار عالی بود میشه یه قطعه موسیقیایی معرفی کنید در همین اوزان ۱۸/۸ یا ۱۹/۸

بیشتر بحث شده است