درباره کتاب برگزیده آثار رضا ورزنده، جلد دوم (۳)

رامین صفایی در توضیحات این کتاب می نویسد:

در این کتاب هر قطعه به دو شکل آوانگاری شده است: بخش اول آوانگاری براساس امکانات اجراییِ سنتور معمولِ نُه‌خرک و در مایه‌های مرسوم هر دستگاه یا آواز است، تا زمینۀ استفاده از این قطعات برای عموم نوازندگان سنتور فراهم آید، و بخش دومْ آوانگاری در مایۀ اصلی و همان‌گونه که استاد ورزنده با سنتور یازده‌خرک خود اجرا کرده است. آوانگاری در مایۀ اصلیْ بیشتر با انگیزۀ فراهم‌آوردنِ بِستری مناسب برای تحقیق و بررسی شیوۀ نوازندگی ورزنده صورت گرفته است و چنانچه نوازندگان محترم به سنتور یازده یا دوازده‌خرکِ می‌کوک دسترسی داشته باشند و البته در اجرای قطعات فوق از مضراب‌هایی با الگوی مضراب‌های ورزنده (بدون نمد، بدون حلقه و…) استفاده‌ کنند، اجرای آنها به صدادهی ویژۀ سنتور ورزنده نزدیک‌تر خواهد شد.
از آنجا که توالی مضراب‌های راست و چپ در نواخته‌های ورزنده بر نگارنده مشخص نبود، از مضراب‌گذاری این قطعات پرهیز شده است، اما در بخش اولْ تمامیِ قطعات برمبنای درک و برداشت شخصی نگارنده از حالت اجرا و البته براساس مقدورات اجراییِ سنتورهای نُه‌خرکِ معمول (به‌ویژه هنگام تغییر پُزیسیون از سیم‌های زرد به‌ سیم‌های سفید و مانند آن) مضراب‌گذاری شده‌اند که طبعاً جنبۀ پیشنهادی دارند.
برخی قطعات در نمونۀ اصلی در همان مایه ‏های مرسوم راست یا چپ‏ کوک برای سنتور نُه‏ خرک اجرا شده ‏اند و می‏ توان از آوانویسی آنها برای سنتور یازده‏ خرک با مختصر تغییراتی مستقیماً استفاده کرد. تنظیم و بازنویسی دوباره این قطعات در همان مایه برای سنتور نُه ‏خرک طبعاً فایدۀ چندانی نداشت. در این موارد نگارنده پس از آزمون‌وخطای بسیار و با در نظر گرفتن عوامل متعددی (نظیر محدویت کوک، سهولت اجرا، صدادهی بهتر، هماهنگی و نزدیکی با کوکِ سایر قطعاتِ این مجموعه و…) مایه‏ مناسب دیگری را برای هریک انتخاب کرده است، مانند قطعۀ چهارمضراب شور و شهناز که در نمونۀ اصلی در شور رِ اجرا شده و نگارنده آن‌را در شورِ دو بازنویسی و تنظیم کرده‏ است. همچنین ضربی چهارگاه که در نمونۀ اصلی در چهارگاه دو اجرا شده و در اینجا به چهارگاه سُل انتقال یافته است.
در مواردی که اجرای برخی از تکنیک ‏ها، به دلایل مختلف، باسنتور نُه‏ خرک امکان‌پذیر نبوده است از تکنیکی نزدیک به اجرای اصلی استفاده شده است، مانند میزان‏ های ۱۵۳ و ۱۵۴ از قطعۀ ضربی همایون که در تنظیم برای سنتور نُه‏ خرک به دلیلِ تغییر پُزیسیون تکنیکِ «خفه‌کردن» صدای مضراب با دستِ چپ عملاً قابل‌اجرا نیست و لذا به‌جای آن از تکنیکِ خواباندن مضراب روی سیم استفاده شده که از نظر صدادهی به آن بسیار نزدیک است و در شیوۀ نوازندگی ورزنده نیز بسیار معمول. در میزان ۵۴ از قطعۀ چهارمضراب شور و شهناز نیز با توجه به تغییر در ناحیۀ نوازندگی (زرد به سفید) خواباندنِ هم‏زمانِ مضراب بر می‏بِمُل و می‏کُرُن مقدور نیست و لذا تنها به خواباندنِ مضراب چپ بر می‏بِمُل اکتفا شده است. همچنین میزان‏ های ۶۷ الی ۶۹ ضربی ماهور که در نمونۀ اصلی به شکل «گرفته» اجرا شده اما در تنظیم برای سنتور نُه ‏خرک به شکلِ خواباندن مضراب روی سیم نگارش شده‏ است.
کوک‏ های ارائه‌شده برای سنتور یازده ‏خرک برمبنای جایگاه اولیۀ خرک ‏های سیم‏ های سفید است و در برخی قطعات حین اجرا لازم است خرکی جابه‌جا ‏شود که در آوانگاریِ حاضر لحظۀ احتمالی جابه‌جایی خرک با علامتِ * به‌همراه نام نت و فلش راست یا چپ در بالای نام نت مشخص شده است. به‌عنوان مثال، به‌معنای به‌سمت راست‌کشاندن خرک می است. این جابه‌جایی خرک در تنظیم برای سنتور نُه‏ خرک تنها در یک مورد (قطعۀ چهارمضراب شور و شهناز) اعمال شده است. در این مورد جابه‌جایی خرک بین دو قسمت از اجرای قطعه رخ می دهد و زمان کافی (فرمات در میزان ۱۰۷) برای این کار وجود دارد.
در نمونه‏ های صوتی موجود از ضربی حصار و مخالف سه ‏گاه و مقدمه و چهارمضراب دشتی که در دسترس نگارنده قرار دارد کوک قطعه کمی پایین‏ تر از دیاپازون به گوش می‏ رسد که ممکن است بر اثرِ تغییرِ دورِ آنها در ضبط ‏های مکرّر باشد. از سوی دیگر، این قطعات به شکل «تک‏نوازی» اجرا شده ‏اند و از‌این‌رو شاید نوازنده خود را ملزم به رعایتِ کوکِ دقیقِ دیاپازون نمی‏ دانسته است. در این موارد کوکِ قطعه با مشورت و کمکِ هنرمندان پیرو این شیوه تصحیح شده است.
علامت‌های بِمُل، بِکار و دیِز در سرکلیدها (به‌ویژه در همایون، اصفهان و چهارگاه) قدری کمتر از بِمُل، بِکار و دیِز در سیستم اعتدال مساوی (Equal Temperament) است.
در تنظیمِ قطعاتِ چهارمضراب شور و شهناز، ضربی ابوعطا و مقدمه و چهارمضراب دشتی برای سنتورِ نُه‏ خرک نتِ می‏ بِمُل همواره در خرک اول اجرا می‏ شود مگر با علامت ۸)). طبیعی است چنانچه دو نتِ می‏ بِمُل به شکل دوبلِ هم‏صدا نوشته شده باشند، منظورْ اجرایِ هم‏زمانِ سیم‏ های خرک هشتمِ زرد و خرک اول سفید است، مانند میزان‏ های ۴ و ۷۳ در قطعۀ ضربی ابوعطا.
نقطۀ زیر نت‌ها (اِستاکاتو) همراه با مضراب‌گذاری به‌معنای اجرای نت همراه با خواباندن مضراب موردِنظر روی سیم است. باید توجه داشت در شیوۀ سنتورنوازی ورزنده مضراب‏ ها از سطح ساز بسیار اندک بالا می‏ آیند و در نتیجه گاهی اوقات تشخیص اینکه آیا نُتِ مزبور به شکلِ استاکاتو اجرا شده یا مضراب از سیمْ فاصلۀ کوچکی را حفظ کرده (تنها با اتکا به نمونۀ صوتی) بسیار دشوار است. نگارنده با همۀ دقتی که در گوش‌سپردنِ به این قطعات داشته باز هم نمی ‏تواند مدعی شود که تمامی موارد را درست تشخیص داده است.
اگر نقطه زیر چند نت پیاپی و با علامتِ «گرفته» مشخص شده باشد، نغمه‌های مزبور همگی با مضراب راست اجرا شده صدای تک‌تک آنها بلافاصله پس از اجرا با استفاده از دست چپ خفه می‌شود.
اجرای گلیساندو (با هر تعریفی که از طرز اجرای آن بر سنتور داشته‌ باشیم) به‌طور طبیعی، در سنتورهای نُه‌خرک نسبت به سنتور یازده‌خرک دشوارتر است. در آوانگاری بخش اول این کتاب این تکنیک به دو شکل نمایش داده شده است:

۱) مضراب‌های راست و چپ متوالی و بیشتر در مواردی که گلیساندو دربرگیرندۀ فواصل بیشتر از یک اُکتاو است، مانند آنچه در میزان ۱۷ از ضربی حصار و مخالف سه‌گاه مشاهده می‌شود،

۲) ریز کوتاهی که فاصلۀ دو نت را می‌پوشاند و بیشتر در مواردی که گلیساندو دربرگیرندۀ فواصل کمتر از یک اُکتاو است،‌ مانند آنچه در میزان ۵۱ و ۵۲ از مقدمه و چهارمضراب دشتی (ج ۲) مشاهده می‌شود.

در شیوۀ سنتورنوازی ورزنده، ‌هنگام اجرای جفت‌مضراب، در بسیاری موارد مضراب‌های راست و چپ عملاً هم‌زمان اجرا نمی‌شوند و تقدم و تأخر ظریف و زیبایی بین آنها به‌چشم می‌خورد. در این آوانگاری از ثبت چنین مواردی (که نگارش و خواندن نت‌ها را بسیار دشوار می‌سازد) صرف‌نظر شده است. بااین‌حال، در مواردی که اختلاف میکروتُنی بین دو نت وجود دارد مضراب‌های جفت با علامت اِستاکاتو نمایش داده شده‌اند که در عمل مضراب راست اندکی زودتر از مضراب چپ فرود می‌آید و مضراب چپ روی سیم خفه می‌شود:
کلمۀ «پوشیده» بیانگر نوازندگی در حالتی است که سنتور با دستمال، پارچه یا حوله‌ای نسبتاً نازک پوشانده شده است.
علامت ۸… در بخش تنظیم برای سنتور نُه‏ خرک تنها جنبۀ پیشنهادی دارد و نوازنده در صورت تمایل می تواند ملودی را در همان اُکتاوِ نوشته شده اجرا نماید.
سرعت یا تمپوی قطعات معمولاً ثابت نمی‌مانند. ازاین‌رو، تمپوی نوشته‌شده در ابتدای قطعه یا بین بخش‌های یک قطعه همواره اندازه‌‌ای میانگین و تقریبی دارد.
علامت فرمات بر سکوت میزان در قطعاتی استفاده شده که به‌صورت هم‌نوازی اجرا گردیده و بیانگر لحظاتی است که نوازنده‌ای دیگر (ویُلُن، تار یا…) در حال اجراست.
به سبب بداهه‌بودن قطعات، بالطبع گاه اشتباهات کوچکی در اجرا به‌چشم می‌خورند که در آوانگاری حاضر با کمترین دخل و تصرف تصحیح شده‌اند (مانند میزان ۵۳ از قطعۀ «چهارمضراب شور و شهناز»).
نت‌هایی که داخل پرانتز قرار گرفته‌اند بر دو دسته‌اند:

۱) در مواردی که به نظر می‌رسید در نمونۀ صوتیِ موجود و هنگام اجرای زنده توسط نوازنده سهواً نادرست اجرا شده‌اند که در آوانگاری شکل درست آنها در تنظیم برای سنتور نُه‌خرک داخل پرانتز درج شد،

۲) در مواردی که زیراییِ نُتی در نمونۀ اصلی با آوانگاریِ بخشِ اول تفاوت میکروتُنی دارد تنها به‌منظور سهولت اجرا براساس کوک‌های معمول سنتور در بخش اول از اجرای آن به شکل اصلی صرف‌نظر شده است، مانند نت رِبِمُل در میزان ۱۱ از مقدمه و چهارمضراب دشتی که در اجرای اصلیْ دوسُری نواخته شده و با انتقال مایه به دوم بزرگ بالاتر می‌بایست رِکُرُن نگاشته و اجرا می‌شد.