سعید مجیدی
«به هر پروژه‌ای باید همچون نمونه‌ای
از یک خــطـای مبـارک نگریست.»
امبرتو اِکو
حفظ و آموزش آواز ایرانی، این هنر کهن، در عصر حاضر نیاز به پژوهش از جنبه‌های گوناگون دارد. پژوهش‌هایی که به تولید دستورهای آموزشی نو، با فراگیری آسان و مبانی علمی منجر شود. تولید چنین آثاری نیازمند تلاش افرادی است که علاوه بر شناخت عمیق از ردیف و آواز ایرانی، از علوم جدید آواشناسی و اندام‌شناسی و سایر مباحث علمی مرتبط با آواز و خوانندگی آگاهی داشته باشند. و با توجه به این‌که هنوز رشتۀ تخصصی آواز در دانشگاه‌های معتبر کشور وجود ندارد، تولید آثار و پژوهش‌های علمی محدودی در این حوزه انجام گرفته است. همچنین در معدود واحدهای درسی رشتۀ نوازندگی ساز ایرانی مرتبط با آواز، کمبود منابع علمی و دقیق وجود دارد و استادان آواز یا برخی نوازندگان و ردیف‌دانانی که در دانشگاه‌ها این واحدها را تدریس می‌کنند، معمولاً بی‌توجه به آموزش علمی و صرفاً با اتکا بر داشته‌های تجربی و عملی سازی یا آوازی خود به انتقال و تدریس آواز مشغولند.
«کتاب آواز» با عنوان فرعی (رمزگشایی آواز ایرانی)، اثر داریوش طلایی، کتابی است مشتمل بر یک پیش‌گفتار، تابلوی علائم، شرح علائم، شناخت عناصر آواز ایرانی به صورت عملی و ۳۰۵ صفحه نت‌نویسی آموزشی و تحلیلی. این کتاب حاصل تحقیق و تجربیات یکی از نوازندگان و ردیف‌دانانی است که سالها در محیط آکادمیک نیز موسیقی ایرانی تدریس کرده است. این کتاب را نشر نی در ۳۸۰ صفحه به بازار کتاب عرضه نموده است.
در ادامۀ سلسله مقالات بررسی کتاب‌های حوزۀ آواز در این بررسی انتقادی سعی کرده‌ام در ۷ بند، انتقاداتی دربارۀ مطالب سه بخش اول کتاب مطرح کنم. و به قول اکو فیلسوف و منتقد برجسته، امیدوارم این پروژۀ پرخطا، در آینده به آثار آموزشی و تولیدات علمی و موثر منجر شود.
همین جا ضرورت دارد از سردبیر و عوامل محترم مجلۀ گفتگوی هارمونیک تشکر کنم که در این شرایط سخت اقتصادی استوار پای حفظ قدیمی‌ترین مجلۀ موسیقی این فانوس هنر موسیقی ایستاده‌اند. و از تفکر انتقادی این نیاز ضروری حوزه‌های مختلف جامعۀ ایران حمایت می‌کنند.
دسته‌بندی و نامگذاری غیرعلمی علائم
کاربرد و دسته‌بندی دقیق واژگان و اصطلاحات و روابط معنایی آنها با یکدیگر در متون آموزشی و علمی، نشان از سطح علمی و دانش کاربردی یک اثر دارد. به سخن دیگر، توانایی خلق دانش به‌نوعی به توانایی خوشه‌بندی نشانه‌ها و تفسیر و مفهوم‌سازی آنها بستگی دارد(گایسلر ۱۳۹۳: ۱۵۹). افزون بر این، در آثار علمی- آموزشی کاربرد و دسته‌بندی دقیق واژگان و نشانه‌ها در سهولت آموزش و یادگیری موثر است. لذا بر اساس اهداف و ادعاهای طرح شده، قرار بوده است نکاتی بر مبنای علم و موازین منطقی طرح و دسته‌بندی صورت گیرد تا به نوعی از رموز آواز ایرانی گشوده شود. و همان‌طور که مولف در صفحۀ ۱۲ (سطرهای ۱ تا ۳) گفته، سعی داشته است با «تفکیک، شناخت، دسته‌بندی و علامت‌گذاری کوچک‌ترین واحدهای تشکیل دهندۀ آواز به الفبای آواز» دست یابد. اما این شناخت و دسته‌بندی بر مبنایی علمی و منطقی نبوده و اشکالات جدی بر آن وارد است، به‌طور مثال دسته‌بندی سه‌گانۀ علائم نت‌نگاری دربخش «شرح علائم»، به روش ذیل اشتباه است.
۱ – واحدهای زمانی (الف-کشش صداها ب- نفس، سکوت و سکون) ۲ – علائم اجرایی
۳ – علامت‌های ترکیب
الف- فقط اجرایی نامیدن علائم دستۀ دوم (غلت‌ها، اشاره‌ها و…) (ص ۱۵ تا ۲۸)، اشکال دارد، زیرا کشش صداها در دستۀ اول (واحدهای زمانی) و غلت‌ها یا اشاره‌های دیگر در دستۀ سوم(علامت‌های ترکیبی) نیز اجرایی‌اند. پرسش اینجاست مگر بقیه علائم غیراجرایی‌ند که فقط یک دسته اجرایی نامگذاری شده‌است. لذا این دسته‌بندی و نامگذاری از لحاظ اجرایی و غیراجرایی بودن آنها اشکال دارد.
ب- در این که تنفس و نفس‌گیری در آواز نقش بسیار مهمی دارد، هیچ اهل فنی شک ندارد. اما نفس و علامت تعیین‌کنندۀ محل نفس‌گیری را جزو واحدهای زمانی دسته‌بندی کردن خطایی فاحش است. ضمناً تعیین و انطباق محل نفس‌گیری ردیفی‌دانی سالمند (مجری این ردیف) برای یک هنرجوی جوان آواز روش علمی و صحیحی نیست.
پ- سالها پیش (۱۳۷۶) دکتر محمدتقی مسعودیه در کتاب اول ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران (روایت محمود کریمی) به آوانویسی و تجزیه و تحلیل آن پرداخته‌اند، اما در شرح علائم استفاده شدۀ خود (صفحات ۱۴ تا ۱۷) چنین دسته‌بندی و نامگذاری غیرعلمی مشاهده نمی‌شود.
و دیگر، تکرار و توضیح برخی مطالب مانند: غلت، لغزش، اشاره، تند و کند شونده از بخش شرح علائم در بخش شناخت عناصر (صفحات ۳۶ تا ۳۸) مخاطب را دچار سردرگمی می‌نماید. و فراگیری این همه نشانه و تداخل آنها با علامات ابداعی و گاه بیهوده برای تمرینها، در این دو بخش، نه تنها هنرجوی آواز را به عمل آوازخوانی هدایت نکرده و ذهنش را مغشوش می‌کند، بلکه این همه نشانه بر رموز آواز افزوده است.
خیلی خوب هست که نقدهایی این چنین با استفاده از منبع و نقد علمی صورت گیرد تا موسیقی امروز ما رو به رشد جلو برود
که مطمئنا چنین هم میشود
ممنون از دقت نظر شما
خوشحالم که نقدهایی این چنین با استفاده از منبع و مطالب علمی صورت می گیرد تا موسیقی امروز ما رو به رشد جلو برود
که مطمئنا چنین هم میشود