وزیری خالق نواهای ماندگار (۱)

عنوان کامل این گفتار، چنین است: تبارشناسی آثار ضبط شده استاد علینقی وزیری در قرب و بعد موسیقی زمانه خود، در مقطع ده ساله ۱۳۰۳ تا، ۱۳۱۳ یعنی از زمستان ۱۳۰۲ و بازگشت از فرنگ به تهران و تاسیس مدرسه عالی موسیقی تا برکناری از همه امور اجرایی و اداری مربوط به موسیقی و خانه نشینی و دوری ۴۵ ساله از مناصب اجرایی موسیقی کشور که البته بیشتر به مشاغل و مطالعات دانشگاهی گذشت. به گفته خود استاد، این مقطع ده ساله، پرکارترین دوره زندگی او از لحاظ خلق آثار بسیار بوده است. درواقع، ما ضبط صفحات استاد وزیری را مدیون یک اتفاق نامبارک در زندگی او هستیم: آتش گرفتن سینمای صنعتی برای بانوان و کلوب موسیقی او در سال ۱۳۰۷ و اقدام به ضبط صفحه برای جبران خسارت های مادی و پرداخت قرض ها.

فرصت من در این مقاله کم است و بالطبع نمی توانم بیش از یک برش کوتاه از زندگی هنری بزرگترین شخصیت تجددخواه موسیقی ایرانی را نقد کنم.

پس، صفحه قطعه دخترک ژولیده، صفحه بداهه نوازی و رنگ ناز، دوستداران موسیقی ایرانی با این قطعات آشنا هستند، دوقطعه انتخابی برای ارکستر و دیگری قطعه دلتنگ است که با صدای شادروان غلامحسین بنان شنیده ایم.

در این گفتار آثار وزیری را به سه دسته تقسیم کرده ام. نسبت به دوری و نزدیکی آنها با سبک و سیاق موسیقی زمانه خود، رسم و سیاقی که ما امروزه درست یا نادرست، از آن به عنوان «سنت» اصطلاح می کنیم و آن را پذیرفته ایم و به کار می برم. اصطلاحی نه چندان دقیق که البته در زمان وزیری رایج نبود و کسی موسیقی قدما را با این برچسب نمی شناخت. درواقع، با ظهور موسیقی وزیری و شاگردان او بود که چهل سال بعد، در اوایل دهه، ۱۳۶۰ این اصطلاح و تعابیر حواشی آن شکل گرفت و دستمایه گفتار و رفتار عده ای از موسیقی نوازان شد.

دخترک ژولیده در مایه چهارگاه است. چهارگاه را غالبا از مایه دو می نوازند و راحت تر است ولی به قول شاگرد وزیری، زنده نام روح الله خالقی، او همیشه در پی کارها و راه های مشکل تر بود و دوست داشت بر مشکلات چیره شود.

شروع قطعه، گردش ملودیک شبیه ردیف را دارد. لازم به توضیح است که در زمان وزیری، تلقی از ردیف به گونه ای که در زمان ماست نبود. آنها ردیف را بیشتر مجموعه ای برای مشق می دانستند نه برای نواختن روی صحنه و یا احیانا ضبط در صفحه. در آن زمان، بیش از مقید بودن به ردیف، مقید بودن به حضور در فضایی ایرانی و آشنا مهم بود.

دخترک ژولیده از فضای درآمد شروع می شود و بر فضای مخالف می رود. آنچه که در این قطعه بیش از هر چیز جلب نظر می کند، سؤال و جواب ها و یا گفت وگوی درونی زیبایی است که بین جملات جریان دارد. ابداع خاص او، در انتقال این سؤال و جواب ها به اکتاوهای مختلف است، طوری که سؤال و جواب ها در یک اکتاو معین و یکنواخت شنیده شود بلکه در اکتاوهای مختلف و زیرو بم ایجاد تنوع کند.