امین ماسوری
آغازگران موسیقی کوچه‌بازاری (۱) ایران را قاسم جبلی، ابراهیم سلمکی، منوچهر گودرزی و اسدالله باقری می‌دانند. بعدها نیز با وجود ده‌ها ملودی‌پردازِ این ژانر، در نسل دوم شخصیت‌هایی مانند: ناصر آهنیان، نصرالله ریاح‌پور، ناصر تبریزی، به‌ویژه یدالله بدر و سعید مهناویان آن‌را به اوج خود می‌رسانند.
ابراهیم سلمکی (۲) مدّتی پیش از مرگ در مصاحبه‌ای زنده با برنامه‌ی آشنایی با هنرمندان می‌گوید: «یک دستگاه [نگارنده به‌جای دستگاه اضافه می‌کنم گوشه] به دستگاه موسیقی اضافه نمودم که آن‌را بیات خوزستان نامیدم و در ساخت آثار کوچه‌بازاری از آن بسیار استفاده شده است.»
گرچه این گفته‌ی سلمکی پر بی‌راه نیست اما باید خاطرنشان ساخت با سر رسیدِ تاریخ انقضای موسیقی کوچه‌بازاری، بیات خوزستان نیز به پایان‌اَش رسید.
باری، نیمه‌ی دوم دهه‌ی ۳۰ خورشیدی برهه‌ای است که ملودی‌های عربی در ایران شدّت می‌گیرد و شنوندگان بسیاری از طبقه‌ی عامه را مجذوب می‌کند. ناگفته نماند موسیقی عربی (۳) به‌ویژه در دهه‌ی ۵۰ میلادی بسیار در خاورمیانه و کشورهای عربیِ همسایه تاثیرگذار بود و در کانون اصلی خود که همانا شهرهای قاهره و بیروت بودند آثار کلاسیک جهان عرب را چنان پر شور و حرارت پخش می‌کردند که تمام منطقه را پوشش می‌داد و با پیچاندن موج رادیو دست‌کم یک یا دو موسیقی عربی به گوش می‌رسید.
زان‌پس آهنگ‌های عربی چنان سایه‌ی سنگینی بر کشوری مثل ایران انداخت که کافه‌ها، کاباره‌ها، سینما و حتی رگه‌هایی از موسیقیِ شهریِ اقوام ایران را زیر پوشش خود قرار داده بود.
شاهد این مدعا را می‌توان آهنگ‌ها و ترانه‌هایی که در ادامه ذکر خواهد دانست:
– خُساره‌خُساره از عبدالحلیم حافظ که در ایران با آهنگ وای از تو با صدای داوود مقامی منتشر شد.
– قارئه‌الفنجان (عبدالحلیم حافظ) / حرف حق (جواد یساری)
– فات المیعاد (ام‌کلثوم) / سال دگر (پوران)
– الف لیله و لیله (ام‌کلثوم) / مجنون (مصطفی رستمی)
– دارت‌الایام (ام‌کلثوم) / شب‌غم (داوود مقامی)
– نحنا و القمر جیران (فیروز) / نغمه آسمانی (عهدیه)
– خَی‌خَی (محمد عبدالوهاب) / پروانه (عباس قادری)
– رباعیات خیام (ام‌کلثوم / ریاض السنباطی) / دنیا همش رنگه (قاسم جبلی)
و ده‌ها اثر این‌گونه که پرداختن بدان‌ها از حوصله‌ی نوشتار خارج است. برخی ترانه‌های معدود نیز وجود داشتند که از تلفیق و ترکیب دو اثر ساخته شده بودند، برای نمونه می‌توان به ترانه‌ی اشک با صدای مریم روح‌پرور از ساخته‌های مصطفی مرادبختی اشاره کرد که از ادغام دو اثر به نام‌های «الاطلال» و «للصبر حدود» با صدای ام‌کلثوم ساخته شد.
در این مجال باید نکته‌ای که تا امروز از قلم و نگاه محققان پنهان مانده را اضافه کرد؛ زمانی‌که موسیقی کوچه‌بازاری ایران در بازه‌ی زمانی دهه‌های ۳۰، ۴۰ و نیمه‌ی اول ۵۰ را بررسی می‌کنیم به‌روشنی نمایان است که این نوع از موسیقیِ وارداتی رفته‌رفته شکل پوست‌اندازی به خود می‌گیرد و در حال بیرون کشاندن خویش از زیر سایه‌ی ملودی‌های عربی است و آثار کوچه‌بازاری رنگ و بویی با امضای ایرانی به خود گرفته و راه خود را تا حدود بسیار زیادی از ملودی‌های صرفاَ عربی جدا می‌کند. برای نمونه می‌توان به آثار بانو سوسن اشاره کرد. بسیاری از آثاری که برای او ساخته شدند دارای رنگ‌بندی و پیکره‌ای ایرانی اما با حس و حال کوچه‌بازاری بودند؛ البته این تغییر در آثار دیگر خوانندگانِ این ژانر کاملاً مشهود است ولی در آثار سوسن به مراتب بیشتر شنیده می‌شود.
پی‌نوشت
۱- اصطلاحاتی از قبیل پاپیولار، پاپ، مردمی، مردم‌پسند، عامه‌پسند را نمی‌توان معادل موسیقی کوچه‌بازاری در نظر گرفت؛ گرچه جزو موسیقی مردم‌پسند محسوب می‌شود اما موسیقی مردمی در تعریف وسعت و گستره‌ی وسیع‌تری دارد و مقصود از کوچه‌بازاری در این نوشتار صرفاَ موسیقی‌ای است که دارای ریتم و ملودی و لحن عربی‌گونه هستند.
۲- ابراهیم سلمکی در شبکه‌ی تلویزیونی پیام جوان در گفتگو با پیام سرتیپی از بیات خوزستان صحبت کرده است.
۱ نظر