درباره «سرود سی تیر»

در روزهای تیر ماه سال ۱۳۳۱، بهانه‌ای پیدا شد تا دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر آن زمان که جریان ملی شدن نفت را در برابر بیگانگان رهبری می‌کرد، از مقام خود برکنار شود و احمد قوام نخست وزیر شود. مصدق که از کارشکنی‌های نزدیکان شاه در دولت خود ناراضی بود خواستار انتقال وزارت جنگ از شاه و دربار به دولت بود اما درخواست او رد شد و در پاسخ، از نخست وزیری استعفا کرد. مخالفان مصدق که فکر می‌کردند به فرصتی برای دست یافتن به قدرت رسیده‌اند، فوراً احمد قوام را به عنوان نخست‌وزیر پیشنهاد کردند. در ادامه، قوام توسط مجلس شورای ملی به عنوان نخست‌وزیر تایید شد و شاه هم فرمان نخست‌وزیری او را صادر کرد. قوام نیز با صدور اطلاعیه‌ای تهدیدآمیز، تغییر مواضع و سیاست‌های دولت را اعلام کرد. این اتفاق موجب قیام مردم در روز سی تیر شد که در نهایت با سرکوب و کشتار شدیدی مواجه شد که در ادامه کار به برکناری قوام و بازگشت مصدق با دستیابی به سرپرستی وزارت دفاع منجر شد.

در آن روز حسین ملک از شاگردان ابوالحسن صبا که آن روزگار از هواداران حزب زحمتکشان بود، شاهد این کشتار بود و به همین مناسبت سرودی ساخت که ماجرای آن را در ادامه این نوشته می‌خوانید:
حسینعلی متین رضا یکی از شاگردان استاد ابوالحسن صبا در شرح این که چطور شد سرود سی تیر ساخته شد نوشته:

«صبح روز سی تیر به منزل استاد در میدان بهارستان رفتم. ساعت ۱۰ مرحوم حسین ملک هنرمند و استاد سنتور با سر و وضع بهم ریخته وارد شد. استاد پرسیدند: کجا بودی؟

گفت صبح به قصد منزل شما وارد خیابان شاه‌آباد شدم، تا نزدیک خیابان ظهیرالاسلام به سختی آمدم. در آنجا ناگهان تیراندازی شروع شد. من پریدم در جوی آب که عمقش زیاد بود. موضع گرفتم و نظاره‌گر اوضاع و منتظر رهایی. در همان حال ناگهان آهنگی مارش گونه به ذهنم خطور کرد و دیگر همان‌جا ماندم تا آهنگ کامل شود و شد.

بعد از چند لحظه استاد ابوالحسن صبا فرمودند برو سنتور را بیاور تا ببینم چه دسته گلی تدارک دیدی. سنتور آورد و شروع کرد به نواختن آهنگی که ساخته بود. استاد گوش کردند، خیلی خوششان آمد و فرمودند همین الان روی آن شعری می‌سرایم و سرود: تا حدود ساعت ۷ بعدازظهر، هم شعر و هم آهنگ کامل شد»

حسین ملک در مصاحبه ای که در نامه «نیروی سوم هفتگی» به تاریخ آدینه ۲ مرداد ۱۳۳۲ چاپ شده است در مورد این سرود چنین گفته است:

در روز سی تیر کجا بودید؟
ابتدا منزل بودم و سپس به میدان بهارستان رفتم. مردم دسته دسته به میدان وارد می شدند و سربازان و تانک‌ها در جلوی مردم صف آرایی می کردند.

مردم از چه طبقاتی بودند؟
از همه طبقه. از محصل تا بازاریان و از پیر و جوان و زن و مرد. با التهاب و بعد از خستگی و پریشانی بی اندازه ای خود را آماده حوادث می کردند.

چگونه در این آشوب و هرج و مرج شما به فکر ساختن آهنگ افتادید؟
حرکت سربازان و مانور تانکها و برق سرنیزه و حالت هجوم ارتش در برابر مردم بی اسلحه و بی دفاع، ثبات و مقاومت لجوجانه مردم در برابر سربازان، ضربه اول را در روح من وارد کرد و بلافاصله مرا متوجه صدای زنجیر تانک ها و سم اسب ها و حرکت  منظم سربازان برای عقب زدن و پراکنده کردن مردم کرد. ریتم اول آهنگ مولود همین حرکت است.

قسمت دوم آهنگ در خیابان اکباتان به وجود آمد. در اینجا مغز درهم ریخته و جسد خون آلوده امیر بیجار حالت سبعیت و خونخواری چند افسر نظامی و شهربانی در برابر مردم و مقاومت مردم، مرا وادار کرد در حالیکه از هر طرف مورد تهدید و خطر بودم در همان لحظات مرگبار و هولناک به تندی و تحت تاثیر این منظره نت آهنگ را یادداشت کنم.

قسمت سوم آهنگ در حالیکه که منظره فرار مردم را از مقابل سربازان نشان می دهد روح مقاومت و فداکاری مردم و استفاده از لحظه مساعد برای عقب زدن سربازان را در بر دارد. این قسمت بالاخره پیروزی انقلاب سی تیر را در برابر سربازان هیات حاکمه مجسم می کند. ضربه های شدید و موزون و در عین حال غمناک و محزون این قسمت مظلومیت شهدا و عزای عمومی مردم را در مرگ هم رزمان و در عین حال شادی و پیروزی و موفقیت قیام سی تیر را نشات می دهد.

بالاخره این آهنگ چگونه تنظیم شد؟
تمام قسمت های آهنگ در همان روز اول تمام شد و بعد از آن هیچ گونه تغییر اصلاحی در آن به عمل نیامد.

وزن این آهنگ از نظر موسیقی شناسی چه شباهتی با آهنگهای ایرانی دارد؟
آهنگ در گام ماهور تنظیم شده است و در جایی که وزن مینور و ماژور در این آهنگ به نظر می خورد خشونت حاکی از روح مقاومت و سرسختی مردم تم اصلی این آهنگ است.

اجرایی از این سرود را بشنوید

شعر این سرود بدین شرح است:
شد زمام ملتی  سپرده دست دولتی که با تفنگ و توپ و تانک و تیر
کند حکومت چو مستبدی، جابرانه
این نظامیان کنون به امر آمری جبون به ملتی سپر نموده جان
هدف نمایند به خون کشانند، جاهلانه
ز رگبار مسلسل ها
هزاران تن فتاد از پا
به خون اجساد آغشته
ز کشته پشته ها گشته
جمله تن فدا نموده بهر آزادی، عاشقانه
وزید از کوهسار نسیمی خوش دار نویدی که ملت پیروز شده امروز
بگو اکنون به خصم دون برو بیرون
تو بمانی ای وطن، جاودانه
ملتی که شد غیور
تا به کی بود صبور
چون ز حد شدی شود جسور کشد ز عزت تو را به ذلت، ماهرانه