میراث خسرو جعفرزاده

امروز پنجمین سالگرد درگذشت خسرو جعفرزاده، معمار و پژوهشگر موسیقی ایرانی و از اعضای نویسندگان مجله «گفتگوی هارمونیک» است. بی‌شک فقدان این انسان بی‌نظیر و نویسنده و پژوهشگر ارزشمند، تاثیر زیادی در گسترش و پیشرفت تئوری‌هایش بود که از پیش‌رو ترین تئوری‌های تاریخ موسیقی ایران محسوب می‌شود ولی امروز قصد دارم به یکی از مهمترین تاثیرات او در ادبیات موسیقی ایرانی بپردازم که گویی قطعه‌ای از پازل موسیقی ایران بود که نزدیک به صد سال درباره آن بحث و کشمکش وجود داشت. جعفرزاده در چند مقاله سعی کرد به یک سوال پاسخ دهد: «تفاوت موسیقی غربی و موسیقی ایرانی چیست؟». مهمترین مقاله‌ای که در این زمینه به قلم خسرو جعفرزاده منتشر شد، «نقد تاریخنگاری موسیقی ایرانی» بود که در سال ۱۳۷۹ در فصلنامه موسیقی ماهور شماره نه به انتشار رسید.

مقاله دیگری نیز از آلکساندر ل . رینگر در ادامه و تایید این مقاله توسط جعفرزاده ترجمه شد با عنوان «فرهنگ اسلامی و پیدایش موسیقی چند صدائی در اروپا» که ابعادی دیگر از نظریه‌اش را نمایان می‌کرد.

همانطور که پیش گفته شد، سالها بحثی میان اهالی موسیقی ایران درگرفته بود که اعتقاد داشتند نباید از تکنیک‌های هارمونی موسیقی آکادمیک غرب برای موسیقی ایرانی بهره برد چراکه موسیقی ایران مربوط به حوزه شرق است و این موسیقی تفاوت‌های بنیادین و عمیقی با موسیقی ایرانی دارد.

جعفرزاده در این مقاله‌ها با توضیح واقعیت تاریخیِ شکلِ گسترشِ فرهنگ‌های موسیقی در جهان، توانست به روشنی اطلسی از فرهنگ‌های موسیقی در جهان را ترسیم کند و نشان داد که چرا موسیقی ایرانی با هارمونی غربی پیوند برقرار می‌کند.

البته نباید فراموش کرد که مرتضی حنانه که پرشورترین مخالف هارمونیزه کردن موسیقی ایرانی با هارمونی غربی بود در کتاب مشهور خود یعنی «گامهای گمشده»، بر خلاف خواسته خودش اثبات کرده است که موسیقی ایرانی شباهت عجیبی به موسیقی یونانی دارد؛ از آنجایی که موسیقی کلاسیک غربی هم برگرفته از موسیقی یونانی است، حنانه دچار یک تناقض عجیب می‌شود و این گمان را مطرح می‌کند که احتمالاً موسیقی ایرانی جایش را به موسیقی یونانی داده و خود فراموش شده است و امروز هم راهی برای کشف «آن آوازی که سرباز ایرانی در مرزهای ایران می‌خوانده» وجود ندارد!

حنانه از آن دست پژوهشگرانی بود که پیش‌فرض پژوهش‌اش را مهمتر از دستاورد پژوهش‌اش تلقی کرده بود و بی‌دلیل بر روی آن پافشاری می‌کرد. پس از انتشار مقاله «نقد تاریخنگاری موسیقی ایرانی»، جعفرزاده به روشنی توضیح داد که باید از این تقسیم بندی اشتباه که موسیقی ایرانی را شرقی دانسته بودیم و در مقابل موسیقی غربی قرار داده بودیم بپرهیزیم.

یکی از مقاله‌های مهمی که باز این ایده جعفرزاده را اثبات می‌کرد، مقاله با ارزش محسن حجاریان بود که در کتاب «مقدمه ای بر موسیقی شناسی قومی» منتشر شد و در این مقاله او به صورت مبسوطی به ارتباط موسیقی ایرانی و یونانی پرداخت.

اگر امروز این دعوای کهنه پایان یافته است، بدون شک به لطف پژوهش‌های خسرو جعفرزاده بوده که با جسارتی مثال زدنی به این موضوع پرداخته است. یادش گرامی…