صبا معصومیان
صبا معصومیان، سجاد پورقنّاد و پوریا نصیری
چکیده
این پژوهش با محوریت واکاوی شیوه بهره‌گیری از هنرهای تزئینی بر روی سازهای موسیقی ایران، به بررسی طرح‌های موجود بر روی ساز دف در گروه‌هایی چون طرح‌های خوش‌نویسی، نقاشی، عکاسی و غیره و توصیف آنان می‌پردازد. روش پژوهش در این مقاله بنیادی به صورت توصیفی می‌باشد. از جمله اهداف اصلی این پژوهش، توصیف و طبقه‌بندی طرح‌های موجود بر روی ساز دف و همچنین تبیین نقش برخی از این تزئینات است. در یک دسته‌بندی کلی بر اساس جنس پوست و نوع کلی تزئینات می‌توان به پنج گروه اشاره کرد: «دف‌های پوستیِ نقاشی شده»، «دف‌های پوستی خطاطیِ شده»، «دف‌هایی با پوست مصنوعیِ خطاطی شده»، «دف‌هایی با پوست مصنوعیِ نقاشی شده» و «دف‌هایی با پوست مصنوعیِ پرینت شده». درباره جزئیات تزئینات انجام‌شده، طرح‌های موجود به پنج گروه شامل «طرح‌های خوش‌نویسی»، «طرح‌های نقاشی»، «طرح‌های گرافیکی»، «طرح‌های عکاسی» و «طرح‌های پرتکرار» تقسیم شده‌اند که هر یک از آنان شامل انواعی از طرح‌ها نیز می‌باشد. در زمینه خوش‌نویسی، استفاده از خطوط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق بیشترین فراوانی را داشته است که از نظر مضمونی شامل موضوعاتی چون مسائل مذهبی، عشق و عرفان می‌شود. همچنین از خطوط تفننی نیز استفاده شده است. در طرح‌های نقاشی، استفاده از مینیاتور و طرح‌های با مضمون فرهنگ و هنر ایرانی سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده است و نحوه پیاده‌سازی و اجرای آن‌ها، دف را از یک ساز به یک بوم نقاشی بدل کرده است. در حوزه طرح‌های گرافیکی، برعکس طرح‌های حوزه نقاشی، مفاهیمِ غیرایرانی نیز به مضامین حوزه گرافیک وارد شده که این امر به معنی گستردگی و تنوعِ طرح‌های گرافیکی و همچنین امکان سفارشی‌سازی و پیاده‌سازی طرح بر روی ساز دف است که از جمله آن می‌توان به طرح‌های مرتبط با عرفانِ ایرانی و شرق دور اشاره کرد. در دسته عکاسی، تصویر پوستِ دفِ طبیعی پرشمارترین طرح است. همچنین پرشمارترین مضمونِ مشترک در تمامی دسته‌ها مربوط به «رقصِ سماع» است.
کلیدواژه‌ها: بازار موسیقی، مصرف فرهنگی، هنرهای تزئینی، نقش‌نگاری روی سازها، دف‌های طرح‌دار
مقدمه
با یک بررسی فراگیر از فروشگاه‌های موسیقی ایران می‌توان مشاهده کرد که در میان سازهای ملی ایرانی، بیشترین نمودِ «هنرهای تزئینی» (۱) مربوط به دو ساز کوبه‌ای دف و تنبک است. در این پژوهش هدف ما بررسی دف‌های «طرح‌دار» از ابعاد گوناگونی چون: طبقه‌بندی انواع تزئینات انجام‌شده بر روی ساز دف، توصیف و تحلیل ویژگی‌های بصری تزئینات انجام‌شده روی این ساز است. به‌وسیله این طبقه‌بندی می‌توان نوع نگاه مخاطبان مختلف انواع دف را شناسایی کرد و از این طریق مقدمه‌ای برای پژوهش‌هایی دیگر را در راستای جامعه‌شناسی دف نوازان ایران فراهم کرد.
این پژوهش، به بررسی، توصیف و واکاوی تزئین‌های انجام‌شده بر روی ساز دف می‌پردازد. در این مطالعه، به طبقه‌بندی و توصیف طرح‌های انجام‌شده بر روی ساز دف پرداخته شده و ویژگی‌های تزئینات مذکور مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. همچنین بحث درباره نقش و منطق به‌کارگیری این تزئینات از جمله موارد دیگریست که در این پژوهش به آن پرداخته خواهد شد.
از جملۀ اهداف اصلی این پژوهش می‌توان به:
- طبقه‌بندی انواع تزئینات انجام‌شده بر روی ساز دف.
- توصیف و تحلیل ویژگی‌های بصری تزئینات انجام‌شده روی ساز دف.
و از جمله اهداف فرعی می‌توان به مورد زیر اشاره کرد:
- تبیین نقش تزئینات صورت‌گرفته روی ساز دف.
این پژوهش به دنبال پاسخ به پرسش‌هایی‌ست که از جمله پرسش‌های اصلی آن عبارت‌اند از:
- انواع تزئین‌های موجود بر روی ساز دف را به چه شکلی می‌توان دسته‌بندی کرد؟
- طرح‌های تزئینی روی ساز دف دارای چه ویژگی‌ها و مختصاتی هستند؟
از جمله پرسش‌های فرعی نیز می‌توان مورد زیر را برشمرد:
- کارکرد و هدف به‌کارگیری این تزئینات بر روی ساز دف چیست؟
پی‌نوشت
۱- هنر تزیینی (Decorative art)، هر یک از آن هنرهایی که به طراحی و تزیین اشیایی می‌پردازند که عمدتاً به دلیل کاربردشان در عوضِ ویژگی‌های صرفاً زیبایی‌شناختی، مورد توجه قرار می‌گیرند. سرامیک، ظروف شیشه‌ای، سبد، جواهرات، ظروف فلزی، مبلمان، منسوجات، پوشاک و سایر کالاهای از این قبیل، اشیایی هستند که بیشتر با هنرهای تزئینی مرتبط هستند. (Britanica, 2020).
۱ نظر