گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

نقد تئوری «دودانگی» در مقام شناسی موسیقی ایرانی (۲)

۱- انواع مقام شور

۱. ۱. علینقی وزیری مطابق با تصورش از هم مرتبگی یا یکسان بودن نقش «شاهد» در مقام و «تونیک» در گام، با صدای شاهد شور گام را شروع می کند. اما این گام با مشکل متغیر بودنِ فاصله پنجم، (دمینانت یا نمایان) خواص یک گام دیاتونیکِ هفت صدایی را ندارد.

روح الله خالقی هم همین گام شور را (با شاهد لا) پیشنهاد کرده و برای رفع مشکل اول به متغیر بودن فاصله پنجم اشاره ای نمی کند و آورده که: «اهمیت درجه چهارم این گام بیش از درجه پنجم است» و درجه چهارم را «نمایان حقیقی» خوانده است. مشکل اساسی تئوری پردازی های وزیری و خالقی در این مخلوط کردن سیستم گام های غربی و مقام های شرقی است که در ادامه بررسی بیشتر نمایان خواهد شد. (۲)

تئوری پردازان بعدی و معاصر این مشکل را دریافتند، اما فاصله اکتاو، و «گام» در ذهنیت ایشان باقی ماند.

۱. ۲. مجید کیانی «دستگاه شور» را چنین تعریف می کند:

«روند و اجرای آهنگ های موسیقی ردیف به گونه ای است که محور اصلی نغمه ها، که شاهد باشد، معمولا بین دو دانگ پیوسته قرار می گیرد و برای تشکیل دور کامل آن یک پرده بزرگ (فاصله ثقل) به انتهای دو دانگ متوالی افزوده می شود. » (ص۲۵)

البته این «دورکامل» به واقعیت «شور» به مراتب نزدیکتر از «گام شور» است. اما در این ساختار «دانگ مقدمه» تعریف نشده است و معنی دقیقی ندارد. و همانگونه که در «درامدخارا» از ردیف آوازی دیده و شنیده می شود، در شور سل، صدای «دو» در بم لازم است که در ساختار کیانی موجود نیست. «دور کامل» واژه قدیمی برای «گام» است به معنی دقیقِ: تقسیم فاصله اکتاو، یا (به زبان قدما) «بعد ذی الکل». اما مسئله امروز ما این است که آیا «مقام شور» در فاصله یک اکتاو یا یک «دورکامل» قرار دارد؟
۱. ۳. داریوش طلایی تئوری «دو دانگی»، پیچیده تری پیشنهاد می کند. او در وهله نخست چهار نوع مختلف «یک دانگی» را شناسایی نموده است، که یکی از آنها «دانگ شور» نام دارد:

در وهله دوم یازده «دودانگی» شناسایی کرده که یکی از آنها از دوعدد، « یکدانگی شور» ساخته شده و آن نیز«دو دانگی شور» نام دارد:

اما هیچ یک از این دو هنوز «مقام شور» نیستند. چرا که آورده است:

«برای تشکیل مقام غیر از دو دانگی ها عوامل دیگری هم دخالت دارند: ۱ – نوع دودانگی، ۲ – نت شاهد، ۳ – نت ایست، ۴ – نت متغیر، و دوعنصر فرعی: ۱ – جهت و نحوه حرکت و گردش خط موسیقی. ۲- فیگور های خاص مربوط به هر مقام. »
و در ادامه یک سری تابلوهایی عرضه شده اند «که نمایانگر ساختار مقامی دستگاها و آوازهایی است که ردیف بر آنها بنا شده است. » (چ۲ص۱۳۰)

پی نوشت

۲- نک به مقاله نقد تئوری «گام های موسیقی ایرانی» به همین قلم / کتاب ماهور شماره ۳ سال ۱۳۷۲

خسرو جعفرزاده

خسرو جعفرزاده

متولد ۱۳۲۰ همدان – ۱۳۹۸ وین
موزیکولوگ و معمار
khdjzadeh@gmail.com

۱ نظر

بیشتر بحث شده است