سعید یعقوبیان۳- چینش گوشه‌های دستگاه شور در ردیف میرزاعبدالله
با حذف و چشم‌پوشی از برخی گوشه‌های سیار (۳)، ترتیب گوشه‌های دستگاه شور در ردیف میرزاعبدالله را می‌توان در چهار فصل نشان داد:
۱.۳ فصل یکم
در گردش ملودیِ گوشه‌های فصل اول که گوشه‌های آغازین دستگاه هستند، درجه‌ی پنجم بالای مد شور (نغمه‌ی ر) به‌صورت کرن اجرا می‌شود که علت آن مشخص نیست. این مسئله سبب شده است که فضای مد شور به‌خوبی تثبیت و به طور کامل و صریح معرفی نشود. در نمونه‌ای که از قطعات تصنیف‌شده در دستگاه شور نام بردیم (پیش‌درآمد شور علی‌اکبر خان شهنازی) در بخش نخست قطعه، درجه‌ی پنجم در همه‌ی موارد بکار بوده و با شروع بخش دوم فواصل به یک‌باره تغییر می‌کنند. این تغییر مد در مایه‌نمای قطعه نیز به‌وضوح مشهود است (همان: ۵).
در اثبات بکاربودن درجه‌ی پنجم بالای مد شور، دلیل مهمی نیز در خود ردیف میرزاعبدالله وجود دارد: انگاره‌ی ملودیکی که در فرود گوشه‌هایی چون نغمه و در ادامه در گوشه‌های فصل چهارم در بخش‌های پایانی گوشه‌ها وجود دارد که در آنها با تغییر نغمه‌ی «ر» از حالت کرن به بکار، بستر صوتی گوشه‌ی مورد نظر به مد مبنا باز می‌گردد و حالت فرود را القا می‌کند:
از آنجا که در سیستم دستگاهی، فرود به معنای بازگشت به جایگاه اصلی و اولیه است بنابراین می‌توان نتیجه‌گیری کرد که حالت اصلی درجه پنجم در مد مبنا می‌بایست بکار باشد. همچنین دلایل و شاهدمثال‌های دیگری نیز برای این گزاره می‌توان برشمرد. برای نمونه در ردیف آوازی اجراشده توسط عبدالله دوامی، در گوشه‌های درآمد، کرشمه و رهاوی (رهاب)، هر جا که گردش ملودی به درجه‌ی پنجم می‌رسد تغییر حالتی رخ نمی‌دهد (بر خلاف ردیف میرزا عبدالله) و همواره به‌صورت بکار اجرا می‌شود (ر.ک. پایور، ۱۳۷۵: ۳۹). بنابراین همان‌گونه که در نغمه‌نگاری ۱ نیز نشان داده شد، به طور مسلم، درجه‌ی پنجم بالا در مد شور بکار است و با نغمه‌ی شاهد دارای فاصله‌ی پنجم درست است. با در نظرداشتن این نکته، مشخص نیست چرا در ردیف میرزاعبدالله، در گوشه‌هایی همچون کرشمه و رهاب، به جای فواصل مد مبنا، از فواصل مد انتقالی نیز توأمان و به‌صورت تفکیک‌ناپذیری استفاده شده‌است.
پی‌نوشت
۳- در فصل اول، گوشه های پنجه‌شعری و ملانازی حذف شده‌اند که به‌ترتیب بیان دیگری از درآمد اول و اوج‌اند. گوشه‌های نغمه‌ی اول و دوم نیز در عنوان کلی «نغمه» درنظر گرفته شده‌اند. در فصل سوم، گوشه‌ی مجلس‌افروز (گوشه‌ای سیار از نوع گوشه‌های ریتمیک در آغاز معرفی مد حسینی) و در فصل چهارم نیز «چهارگوشه»، مقدمه‌ی گرایلی و شهناز کت حذف شده‌اند. در خصوص حذف دو مورد اخیر نیازی به توضیح نیست، اما در خصوص «چهارگوشه» ذکر چند نکته ضروری است: جالب است که نتل در لیست گوشه‌های تشکیل‌دهنده‌ی ردیف‌های شور در هیچ‌یک از ردیف‌ها، نام «چهارگوشه» را ذکر نکرده‌است و حتی در لیست گوشه‌های ردیف میرزاعبدالله به روایت برومند نیز (چه در ضبط نتل در سال ۱۳۴۷ و چه در نسخه وزارت فرهنگ ضبط شده در سال ۱۳۵۴) نام آن دیده نمی‌شود. «چهارگوشه» گوشه‌ای در چهار بخش کوتاه است بر روی مدی متفاوت از مد مبنا و مد شور دوم، اما با نغمات و فواصلی مشترک با این دو مد. نقش و جایگاه این گوشه در ردیف دستگاه شور، خصوصیات مدال آن، علت حذف آن در جداول تهیه‌شده از سوی نتل و دیگر موارد مربوط به این گوشه، نیاز به بررسی ویژه‌ای دارد.
۱ نظر