ساسان سپنتا
شهرت حکیم عمر خیام نیشابوری، اغلب به سبب رباعیاتی است که بیشتر آنها را به او منسوب کردهاند، همچنین باید یادآور شد که مقام علمی وی تا حد زیادی تحت الشعاع جنبهی شاعری او قرار گرفته است؛ تا آنجا که از نظر منش و اعتقادات نیز وی را غیر از آنکه بوده است معرفی نمودهاند. مشهورترین اثر خیام رساله جبر و مقابله است. او در این رساله، ضمن بحث از قضایای ریاضی در چند مورد به حمد خداوند متعال پرداخته و از روی اخلاص از او مدد جسته و هدایت طلبیده است.
یکی دیگر از آثار ریاضی خیام رساله «فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس» است و وی در مقالهی سوم آن دربارهی «نسبت مؤلّفه» یا «نسبت تألیفیهی موسیقی» و فرق آن با «نسبت تألیفیهی هندسی» اشاراتی به میان آورده است. استاد جلال الدین همایی، در معرفی این رساله نوشته است اولین کسی که اطلاع صحیحی از متن و اسم و رسم آن به دست داده و حتی بخشی از رساله را در یکی از آثار خود نقل کرده است نصیر الدین طوسی (ف. ۶۷۲ ه ق) در «الرّساله الشّافیّه عن الشکّ فی الخطوط المتوازیه» است، ولی این رسالهی خواجه نصیر در ۱۳۵۹ ه ق در حیدرآباد دکن به چاپ رسید و در دسترس همگان قرار نگرفت.
بنابراین تنها قلیلی از اهل تحقیق از وجود آن آگاهی یافتند و به تبع، متن رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس، با همه اهمیت، در قرنهای گذشته در پرده استتار ماند (جلال الدین همایی ۱۳۴۶:ص ص ۱۲۳، ۳۳۸).
علاوه بر چند خاورشناس اروپایی که در قرن هجدهم میلادی به انتشار رسالهی مذکور همت گماردند، در ایران برای نخستین بار متن عربی آن همراه با مقدمههای فارسی و عربی و دو صفحه عکس نسخهی خطی متعلّق به کتابخانهی گوتای آلمان، از سوی دکتر تقی ارانی در اسفند ۱۳۱۴ (ه ش) در تهران به چاپ رسید. در این رساله، خیام از رساله «شرح المشکل من کتاب الموسیقی» خود نیز یاد کرده است.
استاد همایی، ضمن کتاب خیامینامه خود، برای نخستین بار متن عربی «رساله موسیقی» خیام را به چاپ رسانید و در اینباره گوید:
در این گفتار باز یکی از مصنّفات ریاضی مسلّم حکیم خیام را معرفی میکنیم به نام «شرح المشکل من کتاب الموسیقی» که من سراغ ندارم تا امروز هیچ کجا حتی اسم این کتاب را در جزو مصنّفات خیام ذکر کرده باشند تا به شرح خصوصیّات و تعریف مزایای آن چه رسد (جلال الدین همایی ۱۳۴۶: ص ۳۳۸)
استاد همایی تاریخ تألیف رسالهی مذکور را قبل از ۴۷۰ ه ق میداند. در اینجا باید متذکر شد که حکمای قدیم برای اصول علم ریاضی، چهار شعبه قایل بودند که عبارت از حساب، هندسه، هیئت و موسیقی بود و در موسیقی، به مناسبت تناسب نغمات با یکدیگر، از «نسبت مؤلّفه» نیز صحبت میداشتند. بنابراین باید اثر یاد شده را هم جزو تألیفات ریاضی خیام منظور داشت.
استاد همایی احتمال میدهد منظور خیام از «کتاب موسیقی» که مشکلات آن را شرح کرده است، «کتاب موسیقی اقلیدس» باشد و این همان کتابی است که ابن ندیم(ف. ۳۷۸ ه ق) آنرا در «الفهرست از زمرهی آثار اقلیدس» به نام کتاب «النغم و یعرف بالموسیقی» ثبت نموده است. در واقع همانگونه که خیام کتاب اصول هندسه و حساب اقلیدس را شرح کرده، به شرح «کتاب موسیقی» او نیز پرداخته است.
۱ نظر