سجاد پورقناد
بر اساس مشاهدات میدانی از فروشگاه‌های لوازم موسیقی و ساز در سطح پایتخت (واقع در مناطق بهارستان و لارستان) و همچنین در کلانشهر شیراز (واقع در بازار انقلاب) و از سویی، به‌واسطه جست‌وجو در بسترهای برخط و وبسایت‌های فروش ساز، در میان سازهای ایرانی، دف به شکل قابل‌توجهی واجد استفاده از «هنرهای تزئینی» (۱) است. این عرضۀ گسترده گویی نشان‌دهنده وجود یک تقاضایِ پرشمار است؛ چراکه در نبود چنین تقاضایی، نمی‌توانست تولیدی در این شمارگان رخ دهد. از طرفی تصاویر متعدد موجود از کنسرت نوازندگان نامدار دف، نشان‌دهنده عدم استقبال از دف‌های طرح‌دار است و از میان دف‌های طرح‌دار، تنها دف‌هایی که تصویرِ پوستِ واقعیِ دف بر روی آنها چاپ شده است، در دست این نوازندگان دیده می‌شود.
در این مقاله، به سنت ادبیات رسمی موسیقی کلاسیک، به آن دسته از نوازندگانی که در حوزه تجاری به فعالیت می‌پردازند (هرچند که عموماً بخشی از کار آنها هنری است) نوازندگاٍ۸زندگانی که در کنسرت‌های موسیقی کلاسیک حضور دارند را نوازندگان حوزه «موسیقی هنری» می‌نامیم (هرچند که عموماً بخشی از کار آنها تجاری است). لازم به‌ذکر است که درباره استفاده از عنوان «نوازنده حرفه‌ای» به صورت جایگزینی برای عنوان «نوازنده هنری» باید احتیاط کرد، چرا که فقط نوازندگان کنسرتی نیستند که برای‌شان صحنه کنسرت فرصتی برای هنر آوری است، شاید برای نوازندگان سفره‌خانه‌ها، مشقّت و پیچیدگی نوازندگی هنری، کمتر از نوازندگان تالارهای موسیقی هنری نباشد.
از نظر بعضی از هنرمندان موسیقی کلاسیک، تفاوت نوازنده حرفه‌ای و نوازنده آماتور تنها در امرار معاش از کار موسیقی است، با این توصیف نیز هر دو دسته این نوازندگان باید جزو نوازندگان حرفه‌ای رده‌بندی شوند. پس ناچاریم برای جداکردن این دو دسته که هر کدام نماینده یک گفتمان می‌توانند باشند، از همان دوگانه هنری و تجاری، با این توضیح که این عنوان‌ها الزاماً ارزش‌داورانه نیستند، استفاده کنیم. (۲)
پیشینه پژوهش
تاکنون پژوهشی درباره سوگیری هنرمندان موسیقی در استفاده از هنرهای تزئینی بر روی سازهای موسیقی ایران اعم از سازهای موسیقی دستگاهی و موسیقی محلی صورت نگرفته است و تنها مقاله مرتبط با این موضوع، پژوهشی میدانی با عنوان: «توصیف و واکاوی بهره‌گیری از هنرهای تزئینی ایران در ارتباط با سازهای موسیقی ایرانی: مطالعه موردی ساز دف» از نگارندگان این مقاله است که در آن به دسته‌بندی طرح‌های موجود از «دف‌های طرح‌دار» پرداخته شده‌است. (۳) در این پژوهش مشخص شد، پر تکرارترین دف‌های موجود در بازار موسیقی ایران شامل این پنج دسته می‌شود:
- دف‌های پوستیِ نقاشی‌شده.
- دف‌های پوستی خطاطی‌شده.
- دف‌هایی با پوست مصنوعیِ خطاطی‌شده.
- دف‌هایی با پوست مصنوعیِ نقاشی‌شده.
- دف‌هایی با پوست مصنوعیِ پرینت‌شده.
در پژوهش یادشده، پر شمارترین طرح‌های ثبت شده بر روی «دف‌های طرح‌دار» به غیر از دف‌هایی که عکسِ پوستِ دفِ طبیعی را داشتند، سلسله طرح‌هایی با مضمون رقص سماع با انواع تکنیک‌ها اعم از گرافیک، نقاشی‌خط و نقاشی بود که بالطبع برگرفته از پیشنیه کهن این سازِ باستانی است.
پی‌نوشت
1- هنر تزیینی (Decorative art)، هر یک از آن هنرهایی که به طراحی و تزیین اشیایی می پردازند که عمدتاً به دلیل کاربردشان، به جای ویژگی های صرفا زیبایی شناختی، مورد توجه قرار می گیرند. سرامیک، ظروف شیشه ای، سبد فروشی، جواهرات، ظروف فلزی، مبلمان، منسوجات، پوشاک و سایر کالاهای از این قبیل، اشیایی هستند که بیشتر با هنرهای تزئینی مرتبط هستند (Britanica,2024, Decorative art).
2- درباره تفکیک حوزه هنر از تجارت بحث‌های درازدامن و پرچالشی میان پژوهشگران عرصه هنر در جریان بوده است (نک. فاطمی، ۱۳۹۲، ۱۲۳).
3- این مقاله در «اولین کنفرانس ملی مطالعات میان‌رشته‌ای در ادبیات و هنرهای کاربردی، موسیقی، نمایش و سینما» اسفند‌ماه ۱۴۰۲، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، به عنوان یکی از مقالات برگزیده انتخاب شد.
۱ نظر