علی علیزاده
در سال‌های اخیر، پژوهشگران ساختار پیچیده‌تری از فواصل موسیقی ایرانی ارائه کرده‌اند و نظام ساده‌شده ۲۴ ربع پرده‌ای وزیری را به چالش کشیده‌اند. به‌عنوان‌مثال، هرمز فرهت (۱۹۹۰ میلادی) یک نظام ۱۷فاصله‌ای نامساوی معرفی کرد که بر فواصل انعطاف‌پذیر تأکید داشت و ثبات کروماتیک موسیقی غربی را رد می‌کرد. مجید کیانی (۱۳۷۱) ضمن ارایه نظامی اغلب متشکل از دانگ‌های پیوسته، با بازبینی مطالعات تاریخی و معاصر، فواصلی را پیشنهاد داده که نشان‌دهنده یک روند تکاملی از فواصل و تقسیم دستان از گذشته‌های دور، دست کم تا پیش از تئوری گام ۲۴ ربع پرده‌ای مساوی است.
مطالعات او شامل آثار موسیقی‌دانانی مانند فارابی، صفی‌الدین ارموی، و عبدالقادر مراغه‌ای، تا پرده‌بندی دستان و صفحه‌های به جا مانده از ساز و آواز استادان قدیمی ردیف دستگاهی است. داریوش طلایی (۱۳۷۲) نظامی از طریق ترکیب تتراکوردها (یا دانگ‌ها) برای تشکیل و تحلیل موسیقی دستگاهی ارایه کرد. او مفهوم «دو دانگی» را مطرح کرده (ترکیب دو تتراکورد مجاور) و بر تغییرپذیری فواصل تأکید دارد که به تتراکورد، مقام، و سبک فردی نوازنده بستگی دارد. نظریه او نیز ریشه در نظام ادوار صفی‌الدین ارموی در قرن سیزدهم دارد.
با وجود این پیشرفت‌ها، نوازندگان همچنان در به کارگیری اصول نظری در کوک عملی با چالش‌هایی مواجه‌اند، به‌ویژه هنگام تنظیم پرده‌ها روی سازهایی مانند سه‌تار و تار یا کوک کردن سیم‌ها روی سنتور. اگرچه بهتر است نوازندگان و هنرجویان کم کم گوش خود را با شنیدن آثار درست تقویت کنند و سازشان را با تکیه بر گوش ورزیده خود کوک نمایند، برای رفع چالش‌های کوک، تیم توسعه اپلیکیشن نِیریز پروژه‌ای را برای یک تیونر ایرانی پیاده‌سازی کرده است که هدف آن حفظ و ارتقای موسیقی کلاسیک ایرانی است. فواصل کوک شده با این تیونر نزدیکی و هماهنگی بیشتری با موسیقی دستگاهی ایران خواهد داشت. این ابزار به نوازندگان امکان می‌دهد تا سازهای خود را بر اساس یک مرجع خاص و برای دستگاه‌های ردیف موسیقی ایرانی کوک کنند.
اهداف اصلی این مطالعه عبارت‌اند از:
• تحلیل و خلاصه‌سازی چارچوب‌های نظری مطرح‌شده توسط محققان قبلی
• توسعه یک مجموعه‌داده جامع که ساختارهای صوتی و فاصله‌ای هر دستگاه و سیستم مرجع را شامل شود
• پرداختن به پیچیدگی‌های فنی-فرهنگی و ترجمه اصول نظری و عملی به یک ابزار کاربردیِ کوک
• توسعه یک تیونر موبایل برای موسیقی ایرانی برای دستگاه‌های اندروید و iOS.
۲- ساختار ردیف (اسعدی، ۱۳۸۳؛ شعاری، ۱۳۹۹)
ردیف، گنجینه سنتی موسیقی کلاسیک ایرانی، مجموعه‌ای ساختاریافته از گوشه‌ها (الگوهای ملودیک و ریتمیک) است که نسل‌به‌نسل روایت و به ما منتقل شده‌اند. این مجموعه در قالب دوازده چرخه سازمان‌دهی شده که شامل هفت دستگاه اصلی و پنج آواز فرعی است که هرکدام بر اساس طرح‌های مقامی مشخصی تعریف می‌شوند.
هر دستگاه به‌عنوان ساختاری چرخه‌ای و چندمقامی یا چندمُدی (۱) عمل می‌کند که در آن یک مقام مبنا نقش غالب دارد. این مقام از طریق گوشه آغازین، موسوم به درآمد، معرفی می‌شود. در هر چرخه، مقامهای اصلی و فرعی به‌صورت زیر ظاهر می‌شوند:
- مقامهای اصلی از نظر ساختار فواصل و نغمه تاکیدشونده با مقام مبنا تفاوت دارند.
- مقامهای فرعی ساختار فاصله‌ای یکسانی با یکی از مقامهای اصلی دارند، اما تأکید آن‌ها روی نغمههای مختلف قرار می‌گیرد که نقش عملکردی آن نغمه را تغییر می‌دهد.
پی‌نوشت
1- هر دو واژه مقام و مد ممکن است دارای ابهام معنایی باشند، زیرا این مفاهیم در مناطق مختلف جغرافیایی و یا در نظام‌های مختلف موسیقایی، لزوما دارای معنی و کاربرد یکسانی نیستند. به عنوان مثال مفهوم و یا کاربرد واژهٔ مقام، در موسیقی نواحی ایران با رسالات کهن موسیقی ایران و نیز با نظام دستگاهی موسیقی ایران و حتی با نظام موسیقی کشورهای عربی و ترکیه که هنوز مقامی هستند متفاوت است. همچنین چگونگی و مفهوم مد شاید تا اندازه‌ای در موسیقی دستگاهی ایران با غرب متفاوت باشد (شعاری، ۱۳۹۹؛ محسن حجاریان، ۱۳۹۶). ازاین‌رو، به نظر می‌رسد بازتعریف دقیق و واژه‌گزینی منسجم برای مفاهیمی چون مد و مقام در بستر موسیقی دستگاهی ایران ضروری است.
۱ نظر