بررسی شمایل‌نگاریِ ساز چنگ در مینیاتورهایی از خمسه­ نظامی (۱)

بررسی شمایل‌نگاریِ (Iconography)  ساز چنگ در مینیاتورهایی از خمسه­ نظامی
 آلن بایراموا
ترجمه و تلخیص: صدف پورشکیبایی
آلا بایراموا (۱)، پژوهشگر موزۀ فرهنگ موسیقی آذربایجان در باکو، در این پژوهش با نگاهی میان‌رشته‌ای به بررسی شمایل­نگاریِ موسیقایی در مینیاتورهای مصور خمسۀ نظامی می‌پردازد. هدف اصلی وی نشان دادن این است که چگونه نگارگران طی اعصار، فراتر از اصلِ متن ادبی رفته و موسیقی و نوازندگان را به‌عنوان عنصری جدایی‌ناپذیر از زندگی دربار و تفریحات شاهانه در آثار خود گنجانده‌اند. مورخان موسیقی در خمسه و دیگر اشعار نظامی گنجوی (۱۱۴۱-۱۲۰۹) به اطلاعات فراوانی درباره موسیقی‌دانان، سازهای موسیقی و شیوه‌های موسیقی دست یافته‌اند.

اولین کسی که در اواخر دهه ۱۹۴۰­­، در زمان بزرگداشت هشتصدمین سالگرد نظامی، به دنبال اطلاعاتی در مورد تاریخ موسیقی قرن دوازدهم در شعر او می­‌گشت، قباد قاسموف بود.(i) او نخستین کسی بود که در پژوهش‌هایش میان ادبیات و موسیقی پیوند برقرار کرد و به این ترتیب، تحقیقات بین‌رشته‌ای را در آذربایجان آغاز نمود. تلاش‌های او مسیر را برای سایر محققان آذربایجانی و پژوهشگران حوزه‌های مختلف هموار ساخت. در آن زمان ادبیات بر نگارگری مقدم بود و تأثیر زیادی بر شکل‌گیری این هنر داشت. به همین دلیل، می‌توان پیدایش سنت نگارگری را نوعی «زایش نقاشی از روح شعر» دانست؛ درست همان‌طور که نیچه «زایش تراژدی از روح موسیقی» را تبیین کرده است. نگارگری‌های دیوان نظامی که مجموعه‌ای غنی از تصاویر سازهای موسیقی را به نمایش می‌گذارند بدل به موضوع مورد علاقۀ مورخان موسیقی، به‌ویژه قوم‌موسیقی‌شناسانی شده‌ است که سازهای موسیقی قرون وسطایی جهان فارسی‌زبان و جهان اسلام را از قرن سیزدهم تا هجدهم میلادی بازسازی می‌کنند (ii). یکی از آن‌ها مجنون کریموف (۱۹۴۵-۲۰۱۳) بود که ده ساز ناپدید شدۀ قدیم را بازسازی کرد و به عرصۀ موسیقی بازگرداند (iii). در ۱۶ دسامبر ۲۰۲۰، یونسکو هنر مینیاتور (آذربایجان، ایران، ترکیه و ازبکستان) را در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت کرد.

تناظر مینیاتورها با متن داستان‌ها: چند نقل قول و گمانه‌زنی
نگارگران، داستان‌های نظامی را از زمان او به دوران خود منتقل می‌کردند. کریم کریموف می‌نویسد: «نگارگران، حتی مضامین ادبی سنتی را به روشی مدرن تفسیر می‌کردند و شخصیت‌ها را با لباس‌های مدرن و در موقعیتی واقع‌گرایانه و معاصر به تصویر می‌کشیدند» (IV).

در واقع آن­ها صرفاً از متن پیروی نمی‌کردند، بلکه با استفاده از قوه­ تخیل، تجربیات روزمره را وارد آثارشان می‌کردند. به طور مثال در تصاویر ملازمانی  به تصویر کشیده­ شده­اند که به «فتنه» (۲) در نگه داشتن افسار اسبش یاری می‌رساندند. این نکته بیان­گر آن است که  نگارگران با چالش‌های نواختن ساز حین سوارکاری آشنا بوده­اند و در دورانی که سفر زمینی تنها با پای پیاده، اسب‌سواری یا درشکه امکان‌پذیر بود، تصویر کردن سوارکاری بر اسب بدون تجهیزات لازم، مانند به تصویر کشیدن یک ماشین بدون چرخ و در حال حرکت بود. جایی دیگر در یک آینه­ قرن هجدهمی موزه­ ملی هنر آذربایجان، «فتنه را می‌بینیم که خدمتکاری او را یاری می‌دهد، اما در دستان او چنگی دیده نمی‌شود… در دست‌های بهرام نیز اثری از کمان نیست» (شکل ۱). این مسئله را می‌توان چنین توجیه کرد که در اوایل قرن هجدهم، هر دوی این ابزارها منسوخ شده بودند و هنرمند نسبت به جزئیات آنها آگاهی کافی نداشته است. در نسخه کمبریج MS add. 3139 از سیزده مینیاتور که شامل سازهای موسیقی هستند، تنها در یکی از آن‌ها چنگ حضور دارد. در سایر نگاره‌ها نُه دف، هفت کمانچه، دو نی و یک قانون وجود دارد. «روشن است که نگارگران این نسخه با چنگ و نحوه نواختن آن آشنایی نداشته‌اند؛ چرا که در زمان نگارش این نسخه، چنین سازی دیگر رواج نداشته است».

پی‌نوشت 

۱- Alla Bayramova

۲- فتنه، شخصیت زن نوازنده‌ای در روایت‌های نظامی (به‌ویژه هفت پیکر)، کنیز بهرام گور است که مهارتش در نواختن چنگ و همراهی شاه در شکار و بزم، الهام‌بخش بسیاری از نگارگران برای مصورسازی صحنه‌های ترکیبی موسیقی و سوارکاری شد؛ نقشی که فارغ از جایگاه فرعی در متن، در نگارگری به جلوه‌ای نمادین از زن هنرمند دربار بدل گردید. (م.).

 -I- Qubad Qasımov (Kubad Kasimov, 1896–۱۹۹۳), who contributed to the studies of the history of Azerbaijani music, was a relative of the founders of the Azerbaijani art music Üzeyir Hacıbəyli and Müslüm Maqomayev; their wives were sisters. His wrote about Niẓāmi Ganjavi in: Кубад Касимов, “Очер ки из истории музыкальной жизни Азербайджана”, Искусство Азербайджана, ред. Узеир Гаджибеков (Баку: Издательство Академии наук Азер бай джанской ССР, ۱۹۴۹),  т. II, 5-63 = Qubad Qasımov, “Očerki iz istorii muzykal’noi žizni Azerbaјdžana”, Iskusstvo Azerbajdžana, ed. by Uzeyir Gajibekov (Bakı: Izdatel’stvo Akademii Nauk Azerbajd žanskoj SSR, 1949), vol. II, 5-63. The celebration was delayed for several years because of the Second World Wa

II- Самир Искендеров, “Рождение живописи из духа поэ з ии (к вопросу о ренессансных истоках формирования традиций багдадской и тебризской школ миниатюрной жи во писи)” = Samir Iskenderov, “Roždenie živopisi iz duha poezii  (k voprosu o renessansnih istokah formirovaniâ tradicij bagdadskoj i tebrizskoj škol miniaturnoj živopisi)”. İncəsənət və mədəniyyətin problemləri: X Respublika elmi konfransının materialları (Bakı: Çaşıoğlu, 1999), 62-64: 63.

III- Majnun Kərimov, 70. Qədim musiqi alətlərinin təfgiqatçısı

IV- Керим Керимов, Азербайджанские миниатюры (Баку: Ишыг, ۱۹۸۰) = Kerim Kerimov, Azerbajdžanskie iniatury (Bakı: Ishiq, 1980), 21