صدف پورشکیبایی
سازهای موسیقیِ ویژه نبرد، شکار یا ورزش، به قصد نواختن موسیقی گوش‌نواز و دلپذیر ساخته نشده بودند. تفاوت در شیوه به تصویر کشیدن سازهای موسیقی در نگارگری‌ها، بیانگر نوعی سلسله‌مراتب ویژه است که نگارگران به‌خوبی با آن آشنایی داشتند. برای مثال، نوازندگان درباری که مهارت بالایی داشتند (چراکه روشن است افراد بی‌کفایت به دربار راه نمی‌یافتند) زینت‌بخش جشن‌ها بودند. بخشی از داستان «خسرو و شیرین» که در آن باربد به دعوت خسرو ساز می‌نوازد، با عنوان «بزمآرایی به دست خسرو» شناخته می‌شود.
نوازندگان همواره مورد عنایت و لطف پادشاهان قرار می‌گرفتند؛ چنان‌که باربد به‌خاطر هنرش از خسرو جامه‌های فاخر دریافت می‌کرد و نیز به باربد و نکیسا ـ که ضمن نواختن چنگ، آواز هم می‌خواندند ـ کنیزکانی به عنوان هدیه بخشیده می‌شد. در ادبیات و هنرهای تجسمی نیز همواره توجه ویژه‌ای به نوازندگان دربار شده است، چرا که آنان جایگاه و اهمیت خاصی داشتند. در مقابل، نوازندگان نظامی عمدتاً کارکردی عملی و سودمند داشتند و نامی از آن‌ها در متون ادبی ذکر نشده است، هرچند به‌عنوان جزیی از واقعیت‌های زندگی، در تصاویر حضور دارند.
۲. هنرمند ناشناس، صحنه نبرد. خمسه نظامی گنجوی. نسخه خطی احتمالاً در قرن هفدهم کپی شده است، برگ 70r. کمبریج، کتابخانه دانشگاه کمبریج، MS add. 3139، اهدایی توسط تی. بروکس بامپستد. با اجازه محبت‌آمیز سندیک‌های کتابخانه دانشگاه کمبریج بازتولید شده است.
موسیقی‌ای که توسط نوازندگان حرفه‌ای و با استفاده از سازهای فاخر اجرا می‌شد، بخشی از اوقات فراغت، سرگرمی و تفریح دربار به شمار می‌رفت و به همین دلیل، از ویژگی‌های بارز زندگی درباری محسوب می‌شد؛ چنان‌که در شماری از مینیاتورها نیز بازتاب یافته است. از سوی دیگر، تعداد مینیاتورهایی که به فعالیت‌های موسیقایی مردم عادی می‌پردازند، بسیار کم هستند. سازهای موسیقی معمولاً گران‌قیمت بودند و مردم عادی تنها توانایی تهیه سازهای ساده، مانند نی را داشتند.
نمونه‌ای از نوازندگی مردم عادی را می‌توان در نگاره «پیرزن مجنون را به چادر لیلی می‌برد» اثر میرسیدعلی دید که در آن، چوپانی مشغول نواختن نی است. در مینیاتورها، این‌گونه شخصیت‌ها در پیش‌زمینه جای نمی‌گیرند ــ جایی که معمولاً نوازندگان درباری با سازهای پرزرق‌وبرق خود حضور دارند ــ بلکه اغلب در پس‌زمینه به تصویر کشیده می‌شوند.
اگر موسیقی، همراه با اوقات فراغت و اجرای نوازندگان ماهر، از ویژگی‌های زندگی مجلل درباری باشد، روشن است که چرا در تصاویر «هفت پیکر» و به‌ویژه «خسرو و (۶) شیرین»، شمار زیادی از موسیقی‌دانان و نوازندگان با سازهای خود دیده می‌شوند؛ اما در «لیلی و مجنون» حضور ندارند. گرچه هر سه منظومه دارای مضمونی عاشقانه هستند، موسیقی صرفاً در دو اثر نخست نمایان می‌شود و در منظومه «لیلی و مجنون» غایب است. نظامی خود، در فصول ابتدایی «لیلی و مجنون» به مخاطبانش هشدار می‌دهد که در این داستان انتظار صحنه‌های جشن، ساز و آواز و مجالس شادی را نداشته باشند؛
نه باغ و نه بزم شهریاری
نه رود و نه می نه کامکاری
پی‌نوشت
۷- فضای عاشقانه این منظومه، متفاوت از دیگر آثار او، آمیخته با اندوه، زهد و انزواست و پرداختن به موسیقی و بزم در آن جایگاهی ندارد. بنابراین، بازنمایی تصویری موسیقی در نگارگری‌ها نیز کاملاً متناسب با متن ادبی هر منظومه شکل گرفته است: هر کجا در متن، موسیقی یا محفل‌هایی از اوقات فراغت و رفاه درباری جایگاه داشته‌اند، هنرمندان نگارگر نیز دقت ویژه‌ای برای نمایش سازها، نوازندگان و فضای بزم به خرج داده‌اند؛ اما در منظومه‌هایی که چنین فضایی نیافته است، نگارگری نیز از نمایش این عناصر خودداری کرده است (م.).
۱ نظر