گفتگوی هارمونیک
دراینجا برای روشنترشدن مطالب یادشده در بالا، مثالی درمورد تحلیل و محاسبهی ابعاد ملایمِ یکی از دستگاهها یعنی دستگاه همایون از فصل پنجم کتاب نقل میشود. در روش پیشنهادیِ تحلیل دستگاه که به نام روش «تحلیل ساختاری» خوانده شده است، ابتدا یک گامِ پایه یا بستر صوتی برای دستگاه مربوطه مطرح و فواصل چهارم درست میان تمامی نغمات آن گام، از دوسوی زیر و بم ترسیم میشود. این روابط در مورد دستگاه همایون در زیر نمایش داده شده است.
فرض این پژوهش آنست که درصورت نبودِ این فاصله میان نغمات آن گام از هر سو، با حرکت یکیاز نغماتِ دوسر آن فاصله در طی پردهگردانیهای رخداده در گوشههای مختلف دستگاه، به جهتی که این فقدان را رفع نماید مواجه خواهیم بود. درواقع در این روش «نتهای متغیرْ» ریشهیابی شده و از مسیر این فعالیت، ساختار و روابط نامشهود در زیرلایههای متن اجراییِ موسیقی دستگاه آشکار خواهد شد. در زیر این روابط برای دستگاه همایون از ردیف میرزاعبدالله پساز تحلیل انجامشده، حاصل و ترسیم شده است.
نهایتاً جهت بهرهبرداری از این نتایج، برای تعیین فواصل ملایم دستگاه همایون براساس توضیحاتی که در بالا آمد اقدام شد. در جدول زیر این نتایج در ردیف سوم و در واحد سِنت آورده شدهاند. لازم بهذکرست که فواصل ملایم درواقع از نوع ژوست یاهمان نسبتهای متشکلاز عددهای صحیح بوده ولی جهت راحتیِ درک و استفاده از آنها در کوک نغمات (شامل کوک سیمها و پردهبندی ساز)، در جدول مربوطه این مقادیر به واحد سِنت تبدیل و درکنار مقادیر فرکانسیشان نمایش داده شدهاند. جهت مقایسه، در ردیف دوم نیز ابعاد تعدیلشدهی میان همان نغمات آورده شده، و برای فهم و ریشهیابی راحتترِ اختلاف این دو سیستم و جلوگیری از تشتت در مباحث اجرایی، تفاوت جبری آنها نیز در ردیف اولْ محاسبه و ذکر شده است. جهت کوک سازها نیز همانطور که گفته شد فرکانس تمامی نغمات در هر دو سیستمِ کوک، در ردیفهای ششم و هفتم جدول ثبت شدهاند.
باید دقت شود نت مبنا یا همان شاهد دستگاه در جداول مربوطه برای هر دستگاه، مطابق اجرای انجامشده در ردیف و نتنگاری آنها با فرض A۴=۴۴۰ Hz بوده است و در صورت نیاز برای تغییر نت مبنا ویا تغییر فرکانس همان نت، باید تمامی اعداد ردیف مشابهاً در یک عدد ضرب و یا به پیشنهاد نویسنده از اپلیکیشنی که به همین منظور برای کوک براساس ابعاد محاسبهشده در این کتاب بانام «دستان تیونر» برای سیستمهای عامل اندروید طراحی شده استفاده شود.
با درنظرگرفتن ابعاد محاسبهشده برای هفت دستگاه، دو نوع مجنّب، یکی بانام «مجنب ملُدیک» و دیگری «مجنب هارمونیکی» بهدست آمد که اولی از تحلیل ملُدیکِ درآمد دستگاههایی مانند شور و چهارگاه، و بهروش میانگینگیری حاصل گشته و دومی بااستفاده از رابطۀ هارمونیک سیزدهم نسبت به دوازدهم از سری هارمونیکهای یک صوت مرکب. نکتهی مهم آنکه هر دوی آنها دارای پیشینهای تاریخی در موسیقی کهن ایرانی نیز میباشند، اولی در توصیف محل قرارگیری پرده مجنب بین دو پردۀ دیگر و رایج در میان اهل عملِ زمانه از سوی افرادی چون صفیالدین مطرح شده بود، و دومی در پیشنهاد ابعادی برای دستان عود از سوی ابن سینا. برای فواصل سومِ بزرگ نیز، با تحلیل صورتگرفته برای دستگاههایی مانند چهارگاه، سوم بزرگِ طبیعی با نسبت ۴/۵ ارجح یافت شد و در مورد دستگاههایی چون ماهور، ساختار ابعادی فیثاغوری منطبق با متن گوشههای آن ارزیابی شد.
۱ نظر