بررسی شمایل‌نگاریِ ساز چنگ در مینیاتورهایی از خمسه­ نظامی (۲)

نظامی در توصیف دیدارهای بهرام از هفت گنبد تنها یک بار به موسیقی اشاره می‌کند:

«زرفشانان به زرد گنبد شد

تا یکی خوشدلی‌ش در صد شد

خرمی را در او نهاد بنا

به نشاط می و نوای غنا»

با اینکه نظامی فقط در بازدید از گنبد زرد به موسیقی اشاره کرده است، بیشتر مینیاتورهایی که دیدارهای بهرام گور از دیگر گنبدها را نشان می‌دهند، نوازندگان را هم به تصویر کشیده‌اند. ظاهراً نگارگران نمی‌توانستند اوقات فراغت بهرام را بدون موسیقی مجسم کنند؛ چراکه نمایش زندگی مجلل و سرگرمی‌های شاهزادگان خوشگذران ـ مانند زنان، موسیقی و شکار ـ همواره از ویژگی‌های شاخص هنر نگارگری اسلامی بوده و این سنت حتی در کهن‌ترین آثار نیز دیده می‌شود.

نمونه‌­ای دیگری را می‌توان در صحنه­ آمدن خسرو نزد شیرین مشاهده کرد؛ زمانی که شیرین دلخور است و تمایلی به پذیرش او ندارد. در این مینیاتور، شیرین و همراهانش از پنجره‌های کاخ به بیرون می‌نگرند، در حالی که خسرو، رانده‌شده، پشت نرده ایستاده است. به جز خسرو، سه نفر از همراهانش نیز حضور دارند که یکی از آنان چنگ در دست دارد و می‌نوازد. با آن‌که نظامی در این صحنه اشاره‌ای به موسیقی نکرده است، اما هنرمند چنین تشخیص داده که حضور نوازنده ضروری است؛ شاید برای آن‌که صدای موسیقی بتواند توجه شیرین را جلب کند و هم‌زمان احساسات عاشقانه­ خسرو را انتقال دهد. این تصویر یادآور سنت موسیقی‌نوازی زیر پنجره‌ معشوق است؛ سنتی که بری کورنوال (Barry Cornwall) نیز در شعر خود از آن یاد کرده است:

اینسلا! من بر درگاه توأم

همان شوالیه‌ تو

اکنون زیر پنجره‌ات ایستاده‌ام ـــ

چرا درنگ می‌کنی؟

آیا به راستی سنت نواختن موسیقی زیر پنجره­ معشوق در شرق اسلامی متولد نشده است؟

۱. سید کریم، آینه منقوش (اوایل قرن هجدهم میلادی). روغن روی چوب، ۴۱/۲ × ۶۳ × ۵/۵ سانتی‌متر. باکو، موزه ملی هنر آذربایجان، П-۱۱۵۰/۵۳۴. —۱ الف. جزئیاتی از بخش پایین سمت چپ، صحنۀ شکار گورخر توسط بهرام گور به همراه فتنه، برگرفته از «هفت گنبد» (هفت پیکر) نظامی.

سلسله‌مراتب سازها و نوازندگان در نگاره­‌ها
بررسی مینیاتورها نشان می‌دهد که نگارگران در به تصویر کشیدن سازها و نوازندگان، بسته به نقش و جایگاه آن‌ها، رویکردهای متفاوتی اتخاذ کرده‌اند. نوازندگان درباری معمولاً با جزئیات بالا و وضوح کافی، در بخش پیش‌زمینه، مرکز یا پایین تصویر جای می‌گیرند. اغلب نیز می‌توان دید که آن‌ها در سمت راست مینیاتور قرار گرفته‌اند، نه سمت چپ؛ زیرا نزد مسلمانان، سمت راست از تقدس ویژه‌ای برخوردار است: متون از راست به چپ خوانده می‌شود و هنگام برخاستن، ابتدا باید روی پای راست ایستاد.». (۵)

نوازندگان، پس از حاکم، از نظر اهمیت جایگاه دوم را دارند و معمولاً به نواختن سازهای زهی مضرابی یا آرشه‌ای، سازهای بادی مانند نی و همچنین دف می‌پردازند. در صحنه‌های شکار، نبرد یا مسابقات ورزشی نیز نوازندگان در بخش‌های دیگری از ترکیب بصری دیده می‌شوند. اغلب آن‌ها در حاشیه‌ها یا بالای مینیاتور جای می‌گیرند، چندان برجسته نیستند و شناسایی‌شان میان جمعیت دشوار است؛ به‌ویژه آن­که معمولاً بخشی از پیکرشان پشت عناصر تصویری مانند زمین یا تپه‌ها پنهان مانده است (شکل ۲).

نوازندگان به هیچ وجه «در صفوف مقدم یا پیشاپیش سپاهیان دیده نمی‌شوند» (۶)، چرا که این کار برخلاف عقل سلیم است و از آنجا که چنین وضعیتی در واقعیت اتفاق نیفتاده، در تصاویر نیز بازنمایی نشده است. این سازها – شیپورها و طبل‌ها (شیپور، کرنا، کوس) – به دلیل اندازه­ی بزرگ و صدای بلندشان، برای اعلام موقعیت‌های مهم جنگی به کار می‌روند؛ اعلان‌هایی که آغاز یا پیشروی نبرد، مسابقه یا شکار را اعلام می‌کنند، محل پرچم‌ها را نشان می‌دهند، حیوانات را غافلگیر می‌کنند، باعث تهییج روحیه­ جنگجویان می‌شوند و دشمنان را به هراس می‌اندازند:

از نعره کوس و ناله نی

دل در تن مرده می­‌شد از جای

پی‌نوشت

۵-  Меджнун Керим, Азербайджанские музыкальные инстру-

ме нты (Баку: Индиго, ۲۰۱۰) = Medžnun Kerim, Azerbajdžanskie

muzykal’nye instrumenty (Bakı: Indigo, 2010), 14.

۶- Елена Полякова, Зухра Рахимова, Миниатюра и ли-

те ратура Востока (Ташкент: Издательство литературы и

ис кусства им. Гафура Гуляма, ۱۹۸۷) = Elena Polâkova, Zuhra

Ra himova, Miniatûra i literatura Vostoka (Taškent: Izdatel’stvo

literatury i iskusstva im. Gafura Gulâma, 1987), 49.