گفتگوی هارمونیک

تاکنون پژوهشی درباره استفاده از هنرهای تزئینی بر روی سازهای موسیقی ایران اعم از سازهای موسیقی دستگاهی و موسیقی محلی صورت نگرفته است، اما از جمله پژوهش‌های انجام شده درباره پیوند موسیقی و «هنرهای تزئینی» می‌توان به مقاله با عنوان «موسیقی ایران و هنرهای تزئینی» اشاره نمود (اخوت، ۱۳۸۲، ۱۰۱-۱۱۱). پژوهش‌گر در این مقاله به ارتباط موسیقی ایرانی و هنرهای تزئینی پرداخته و مفاهیمی چون ریتم، نظم، ژرف‌نمایی و سایه‌روشن، استفاده از سمبول‌ها و بسط و گسترش اسلیمی‌گونه جملات موسیقی ایرانی را از وجوه مشترک این دو حوزه می‌داند.

این پژوهش با محوریت واکاوی شیوه بهره‌گیری از هنرهای تزئینی بر روی سازهای موسیقی ایران، به بررسی طرح‌های موجود بر روی ساز دف در گروه‌هایی چون طرح‌های خوش‌نویسی، نقاشی، عکاسی و غیره و توصیف آنان می‌پردازد. روش پژوهش در این مقاله بنیادی به صورت توصیفی می‌باشد. از جمله اهداف اصلی این پژوهش، توصیف و طبقه‌بندی طرح‌های موجود بر روی ساز دف و هم‌چنین تبیین نقش برخی از این تزئینات است. در یک دسته‌بندی کلی بر اساس جنس پوست و نوع کلی تزئینات می‌توان به پنج گروه اشاره کرد: «دف‌های پوستیِ نقاشی شده»، «دف‌های پوستی خطاطیِ شده»، «دف‌هایی با پوست مصنوعیِ خطاطی شده»، «دف‌هایی با پوست مصنوعیِ نقاشی شده» و «دف‌هایی با پوست مصنوعیِ پرینت شده». درباره جزئیات تزئینات انجام‌شده، طرح‌های موجود به پنج گروه شامل «طرح‌های خوش‌نویسی»، «طرح‌های نقاشی»، «طرح‌های گرافیکی»، «طرح‌های عکاسی» و «طرح‌های پرتکرار» تقسیم شده‌اند که هر یک از آنان شامل انواعی از طرح‌ها نیز می‌باشد. در زمینه خوش‌نویسی، استفاده از خطوط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق بیشترین فراوانی را داشته است که از نظر مضمونی شامل موضوعاتی چون مسائل مذهبی، عشق و عرفان می‌شود. هم‌چنین از خطوط تفننی نیز استفاده شده است. در طرح‌های نقاشی، استفاده از مینیاتور و طرح‌های با مضمون فرهنگ و هنر ایرانی سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده است و نحوه پیاده‌سازی و اجرای آن‌ها، دف را از یک ساز به یک بوم نقاشی بدل کرده است. در حوزه طرح‌های گرافیکی، برعکس طرح‌های حوزه نقاشی، مفاهیمِ غیرایرانی نیز به مضامین حوزه گرافیک وارد شده که این امر به معنی گستردگی و تنوعِ طرح‌های گرافیکی و هم‌چنین امکان سفارشی‌سازی و پیاده‌سازی طرح بر روی ساز دف است که از جمله آن می‌توان به طرح‌های مرتبط با عرفانِ ایرانی و شرق دور اشاره کرد. در دسته عکاسی، تصویر پوستِ دفِ طبیعی پرشمارترین طرح است. همچنین پرشمارترین مضمونِ مشترک در تمامی دسته‌ها مربوط به «رقصِ سماع» است.

بدین‌ترتیب، اصفهان، ماهور، نوا و راست‌پنجگاه به فاصلۀ دوم بزرگ بم‌تر منتقل شدند و باقی آوازها و دستگاه‌ها به فاصلۀ سوم کوچک زیرتر. در این انتقال، گسترۀ صوتی تار و سه‌تار و خوش‌صدایی آن در اجرا با تار و سه‌تار دخیل بوده است و اگر انتقال ملودی به فاصلۀ سوم کوچک زیرتر موجب بیرون‌افتادن ملودی از گسترۀ صوتی تار و سه‌تار می‌شده، آن‌را به فاصلۀ ششم بزرگ بم‌تر منتقل کرده‌ام. این انتقال توسط آقای مهدی دیزانی (نوازندۀ تار و سه‌تار) نیز مورد بررسی قرار گرفته و ایشان نیز گاه ملودی را برای صدادهی بهتر یا ایجاد تنوع صوتی نسبت به مطالب قبل یا بعد، به یک هنگام بم‌تر  یا زیرتر انتقال داده‌اند.