سجاد پورقناد

تحسین برانگیز و نوید بخش آینده‌‌ای درخشان ارکستر میترا یازدهم و دوازدهم اردیبهشت‌ماه در تالار وحدت تهران روی صحنه رفت. در این برنامه که به عنوان «شب آهنگسازان ایرانی» نام‌گذاری شده بود آثاری از چند نسل از آهنگسازان سمفونیک ایران روی صحنه رفت. نگارنده شب دوم این کنسرت از نزدیک شاهد اجرای این ارکستر بود. […]

بر اساس مشاهدات میدانی از فروشگاه‌های لوازم موسیقی و ساز در سطح پایتخت (واقع در مناطق بهارستان و لارستان) و همچنین در کلانشهر شیراز (واقع در بازار انقلاب) و از سویی، به‌واسطه جست‌وجو در بسترهای برخط و وبسایت‌های فروش ساز، در میان سازهای ایرانی، دف به شکل قابل‌توجهی واجد استفاده از «هنرهای تزئینی» (۱) است. این عرضۀ گسترده گویی نشان‌دهنده وجود یک تقاضایِ پرشمار است؛ چراکه در نبود چنین تقاضایی، نمی‌توانست تولیدی در این شمارگان رخ دهد. از طرفی تصاویر متعدد موجود از کنسرت نوازندگان نامدار دف، نشان‌دهنده عدم استقبال از دف‌های طرح‌دار است و از میان دف‌های طرح‌دار، تنها دف‌هایی که تصویرِ پوستِ واقعیِ دف بر روی آنها چاپ شده است، در دست این نوازندگان دیده می‌شود.

آثار بی‌شماری در آن دوره به‌وسیله ارکسترهای مختلف در رادیو ضبط می‌شود که بعضی از آن‌ها دقیقاً به مناسبت‌های خاصی مثل پیروزی در یکی از جبهه‌هاست. از اوایل دهه ۶۰ کم‌کم موسیقی‌های دستگاهی با ارکستر ایرانی و ارکستر غربی از رادیو تلویزیون پخش می‌شود و به تعداد معدودِ خوانندگان مجوزدار اضافه شده و چهره‌های کمتر شناخته شده‌تری پا به عرصه حضور می‌گذارند.

با واکاوی و تجزیه و تحلیل رویکرد اهالی موسیقی شامل نوازندگان و پیش‌کسوتان ساز و مواجه آنها با نقش‌ها و طرح‌های پیاده‌شده روی سازها، می‌توان به تجزیه‌وتحلیل و طبقه‌بندی جامعه‌شناختی آنها و درک منطق استقبال یا عدم استقبال از اجرا و پیاده‌سازی طرح بر روی ساز و عوامل اثرگذار بر شیوه تفکر هنرمندان پرداخت. این پژوهش، با تمرکز بر رویکرد یک نسل از نوازندگان شناخته‌شده ساز دف شامل دهه‌های شصت و هفتاد هجری شمسی در ایران و همچنین خریداران عموماً غیرحرفه‌ای دف‌های طرح دار و به بیان دیگر، از طریق ارزیابی میزان استقبال از خرید کالای حوزه موسیقی، به ترسیم یک طبقه‌بندی اجتماعی-فرهنگی پرداخته است. هدف اصلی در این پژوهش، تحلیل گرایش نوازندگان و خریداران دف‌های طرح‌دار و دلایل استقبال یا عدم‌استقبال از این نوع سازِ تزئین‌یافته است. روش پژوهش غالب در پژوهش حاضر پیمایشی بوده و ابزار گردآوری داده‌ها عمدتاً از طریق پرسشنامه است. همچنین، این پژوهش از منظر هدف، در دسته پژوهش‌های بنیادین قرار می‌گیرد. از نظر پیشینه پژوهش، پیش‌ازاین نیز یک نمونه پژوهش درباره گرایش به انتخاب سازهای موسیقی ایرانیِ طرح‌دار انجام شده است که شامل ساز دف نبوده است. در نتیجۀ این پژوهش مشخص شد که نوازندگان این نسل از دف‌های طرح‌دار استقبال نمی‌کنند. همچنین، طراحی متنوع دف‌ها، تاثیری در گزینش آنها در جامعه دف‌نوازانِ شناخته‌شدۀ دهه‌های مذکور نداشته و این گروه با تحریم و دوری از استفاده از این گونه دف‌ها در تلاش‌اند تا به نوعی تمایزِ هنری و اجتماعی خود را با افرادی که آنها را «کاسبانِ هنر» و پیرو رویکرد بازارمحور می‌دانند، مشخص کنند.

با اینکه ورود اولین دستگاه‌های گرامافون به ایران مربوط به عصر مظفرالدین‌شاه است ولی شاید رواج گرامافون را باید کمی بعد از این تاریخ بدانیم. زمانی‌که در عصر مشروطه هنرمندان موسیقی دستگاهی ایران برای ضبط موسیقی به کشورهای دیگر سفر می‌کردند و پس از مدتی آثارشان به دست علاقمندان در ایران می‌رسید و معدود افرادی که در منزل یا مکان‌های عمومی گرامافون داشتند، این آثار را می‌توانستند، بشنوند و محدوده فروش و البته شهرت این استادان همین افرادِ عموماً متمول بودند.

زندگی توام با خود ویرانگری داریوش رفیعی در نسل‌های گذشته از طرفی سرزنش‌آمیز و از طرف دیگر همدلانه و ترحم‌آمیز بوده است. واقعیت این است که ماجرای شومی که شمع وجود داریوش رفیعی را به خاموشی برد، می‌توانست نابود کننده زندگی بسیاری از هم نسلان او و بعضی از دوستانش در جامعه موسیقی باشد.