صبا، رپرتوار موسیقی (۱)

در موسیقی ایرانی بسیاری از آهنگسازان معاصر در سوابق هنری خود سعی کرده‌اند برخی قطعات گذشته را بازسازی نمایند تا ضمن کمک در حفظ و ماندگاری آهنگ، به نوعی آن را با حالتی جدید که مطلوب سلیقه معاصر باشد، اجرا کنند. از جمله آهنگسازانی که آثارش توسط آهنگسازان معاصر به کرات بازسازی شده، ابوالحسن صبا می‌باشد.

آثار ابوالحسن صبا از نظر کیفیت و کمیت آهنگسازی بعد از فرامرز پایور، حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان، بزرگترین رپرتوار موسیقی ایرانی (به انتشار رسیده) محسوب می‌شود. البته به این موضوع هم باید توجه کرد که برخی قطعات به نام صبا در موسیقی ایرانی ثبت شده که به نوعی بازسازی آهنگ‌های محلی ایران است یعنی این قطعات برپایه یک ملودی محلی ساخته شده و بیشتر تحت تاثیر سفرهای صبا به استان‌های شمالی کشور برای تعلیم و تربیت هنرجویان موسیقی و تحقیق در زمینه موسیقی نواحی شمالی صورت گرفته است. برای مثال می‌توان به قطعات زرد ملیجه، رنگ قاسم‌آبادی و دیلمان اشاره کرد.

استعداد و خلاقیت صبا در خلق آثار موسیقی فوق‌العاده بود، به گونه‌ای که وی از کوچک‌ترین اتفاقات پیرامون خود برای خلق یک ملودی استفاده می‌کرد.

نکته قابل‌توجه در رابطه با آهنگسازی صبا، چهارمضراب‌های وی است. این چهارمضراب‌ها اغلب برای ویولن که ساز تخصصی او بود، ساخته شده و به نوعی تمرین برای هنرجویان رشته ویولن است. بعدها این قطعات توسط نوازندگان سازهای دیگر ایرانی اجرا شد که به تدریج چهارمضراب‌های صبا جزو رپرتوار اصلی و آموزشی موسیقی ایرانی درآمد.

اگر بخواهیم بازسازی آثار صبا را توسط آهنگسازان بررسی کنیم، باید قطعاتی از صبا که خود به صورت سلو اجرا کرده و بعد با ارکستر (اعم از ایرانی و کلاسیک غربی) بازسازی شده را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم. البته باید گفت آثاری را که در ذیل مورد بررسی قرار می‌دهیم تمامی آثار بازسازی شده صبا
نیست بلکه آن دسته از آثاری است که در دسترس مردم بوده و دارای شهرت کافی می‌باشند.
از جمله آهنگسازانی که برخی قطعات صبا را بازسازی نموده‌اند، می‌توان به حسین دهلوی، فرامرز پایور، حسین ناصحی، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و جلیل عندلیبی اشاره کرد و نوازندگانی که به بازنوازی آثار صبا پرداخته‌اند، عبارتند از حسین عمومی، رحمت‌الله بدیعی، مسعود شعاری، جمشید عندلیبی، رامین
جزایری و…

حسین دهلوی، آهنگساز و مدرس موسیقی بعد از مرگ صبا، رهبری ارکستر شماره یک رادیو (ارکستر صبا) را به‌عهده گرفت و پس از تغییر بنیادی در نوازندگان و سازهای ارکستر، آثار فراوانی را در زمینه موسیقی ارکستری ایران اجرا کرد.

از آثاری که دهلوی به صورت بازسازی شده تنظیم و اجرا کرده، برخی قطعات صبا است. دوضربی بیات ترک، به‌یاد گذشته و به زندان از جمله این آثار می‌باشند. ضمنا دهلوی قطعه سبکبال را نیز تحت تاثیر ملودی‌ها و آثار صبا ساخته و به قول خود او “سبکبال براساس تاثیری بوده که من از صبا و آهنگ‌های او گرفته‌ام.”

دوضربی بیات ترک

: قطعه‌ای است برای ویولن در چپ کوک یعنی بیات ترک «فا» و جزو قطعاتی است که بیشتر حالت اتود دارد و اجرای آن به‌طور دقیق مشکل است. دوضربی ترک توسط حسین دهلوی برای ارکستر مجلسی که ترکیبی است از سازهای ارکستر سمفونیک و سازهای ملی ایرانی، تنظیم و اجرا شده است. در شروع قطعه‌سازهای باس‌زهی (ویولنسل و کنترباس) به همراه سازهای مضرابی ایرانی بر روی نت‌ایست بیات ترک (سل) پایه اصلی قطعه را اجرا کرده و زمینه را برای ملودی اصلی دوضربی
فراهم می‌کنند که با سازهای زهی (ویولن و آلتو) نواخته شود.
در سراسر آهنگ سازیهای مضرابی ضمن نواختن برخی ملودی‌های اصلی با تکیه بر سرضرب‌های میزان‌‌ها فرم دوضربی و مارش‌گونه قطعه را به خوبی فضاسازی می‌کنند.

نکته قابل‌توجهی که در اجرای این قطعه باید به آن اشاره کرد این است که ارکسترال کردن گام بیات ترک باتوجه به تشابهی که با گام ماهور دارد، کاری است که حسین دهلوی به خوبی از عهده آن برآمده، به نحوی که در سراسر اجرای قطعه حتی در گوشه شکسته که کاملاً با شکسته ماهور مشترک است، شنونده احساس نمی‌کند قطعه در ماهور اجرا شده و فقط نت محسوس آن بیات ترک است.

به یاد گذشته

: این قطعه را صبا دردشتی و در اواخر عمر و پس از ساختن ردیف خود به یاد زمان‌های گذشته‌اش و ایامی که تمام وقت خود را صرف خلق موسیقی می‌کرده، نگاشته است. این قطعه نیز توسط حسین دهلوی با ارکستر مجلسی خود(ارکستر صبا) تنظیم و اجرا شده.

ارکستراسیون این قطعه همانند دوضربی ترک است با این تفاوت که نقش سازهای مضرابی در به‌یاد گذشته بیشتر همراهی کننده است و اجرای ملودی اصلی به‌عهده ارکستر زهی و سازهای بادی است که به نحو بسیار مطلوبی خصوصا در اواخر آهنگ جملات را به صورت سوال و جواب اجرا می‌کنند. گویی استادی با شاگرد خود مشغول تمرین مشق موسیقی است.