صبا، رپرتوار موسیقی (۲)

به زندان
: قطعه‌ای است در شوشتری که صبا برای ویولن نوشته و نشان‌دهنده فضایی است که در آن عده‌ای زندانی که دست‌هایشان با غل و زنجیر به‌هم بسته شده است، توسط ماموران به مکانی نامعلوم برده می‌شوند و در تمامی مدت، زندانیان نگران عاقبتشان هستند و این نگرانی باعث شده از ماموران سوال کنند که «ما را کجا می‌برید؟» یا «مگر ما چه کردیم؟».

این قطعه هم توسط دهلوی برای ویولن و ارکستر تنظیم و بازسازی شده و فضای اجرای قطعه نسبت به دو اثر قبل، گرایش بیشتری به موسیقی غربی دارد و سازهای مضرابی نقش چندانی در همراهی ملودی اصلی ایفا نمی‌کنند و صرفا در مواقعی که نیاز است سرضرب بعضی میزان‌ها با شدت بالایی اجرا شود از سازهای مضرابی استفاده شده است. به زندان در مجموعه آثار حسین دهلوی منتشر شده و تکنوازی ویولن آن را ارسلان کامکار به‌عهده گرفته است. البته قبل از این ضبط ، به زندان توسط رحمت الله بدیعی و شجاع الدین لشکرلو و در این اواخر بوسیله ی مازیار ظهیرالدینی ، آریا صهبایی و … اجرا شده است.

سبکبال
: این قطعه ساخته حسین دهلوی و تحت تاثیر صبا ساخته شده. ملودی اصلی سبکبال ظاهراً مربوط به صبا و تنظیم آن توسط حسین دهلوی صورت گرفته است. در این اثر ارکستر زهی، ملودی اصلی را اجرا می‌کند و سازهای مضرابی نقش بیشتری را نسبت به قطعه به یاد گذشته در رنگ‌آمیزی و همراهی ارکستر ایفا می‌کنند.

سبکبال قطعه‌ای است شاد و از لحاظ ریتم تداعی کننده حرکات موزون و دسته‌‌جمعی روستاییان ایرانی که با پیزیکاتوهای سازهای زهی، القای این فضا و حالت بیشتر خودنمایی می‌کند. حسین دهلوی تمامی قطعات فوق به همراه اکثر قطعات ساخته شده خود را به صورت پارتیتور منتشر کرده که در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.

از دیگر شاگردان صبا که در امر بازسازی و بازنوازی آثار صبا فعالیت چشمگیری داشته، فرامرز پایور است. فرامرز پایور دوره‌دیده مکتب صبا، نوازنده و آهنگسازی است که در آثارش به وضوح می‌توان تاثیرات صبا را مشاهده کرد. نگارش و بازنویسی ردیف صبا برای سنتور، اجرای قطعات صبا به صورت تکنوازی و گروهی در قالب بازسازی و بازنوازی از جمله فعالیت‌های هنری پایور است. وی دو اثر برجسته صبا را با ارکستر نوازندگان سازهای ملی فرهنگ و هنر به صورت بازسازی شده اجرا کرده که در اثر «گروه‌نوازی» این دو اثر توسط انتشارات ماهور، منتشر شده و عبارتند از:

زردملیجه
: این اثر را صبا در دورانی که برای ماموریت به استان‌های شمالی کشور سفر کرده بود، تحت تاثیر آن فضای دردشتی نوشت. زردملیجه را پایور برای ارکستر تنظیم و اجرا کرده است.

مقدمه قطعه که از نظر فضا ارتباط آنچنانی با گام دشتی ندارد و بیشتر شبیه گام‌های شرقی آسیایی و به‌اصطلاح پنتاتونیک به‌وسیله سازهای مضرابی اجرا می‌شود و بعد از چند میزان ویولن ملودی اصلی را می‌نوازد. سلوی ویولن این قطعه را رحمت‌الله بدیعی، شاگرد مکتب صبا اجرا کرده است.

وی جزو معدود نوازندگانی است که ویولن به سبک صبا را به خوبی و با رعایت تمامی ظرایف و نکات تکنیکی این سبک نواخته است. زردملیجه با تنظیم پایور را می‌توان نوعی گفت‌وگوی بین ویولن و ارکستر تصور کرد که در نهایت ویولن (تداعی‌کننده آواز گنجشک زرد) در ارکستر ادغام شده و قطعه باشکوه خاصی که حاصل ذوق و خلاقیت پایور است، به یک نتیجه‌گیری ختم می‌شود. قسمت پایانی این قطعه توسط پایور با الهام از برخی ملودی‌های پراکنده صبا گردآوری و ساخته شده است.

بهارمست

: قطعه‌ای است ساخته صبا که پایور با تاثیر از فضا و ملودی اصلی آن «قطعه‌ای در سه‌گاه» را ساخته است. این اثر را می‌توان از جمله باصلابت‌ترین آثار ارکستری موسیقی ایران از لحاظ اجرا دانست. هماهنگی سازها، کوک، تنظیم زیبا و فنی، ارکستراسیون ایده‌آل، ترکیب ملودی اصلی با جملاتی که خود پایور اضافه کرده از نقاط قوت اجرا به‌حساب می‌آید. البته پایور در بخش مخالف سه‌گاه به‌طور نامحسوس و زیرکانه‌ای قسمتی از چهارمضراب اصفهان صبا را نیز گنجانده است که در نهایت قطعه با یک پاساژ سرعتی دو اکتاوی و با هماهنگی فوق‌العاده ارکستر تمام می‌شود.

در اواخر دهه پنجاه گروه عارف آهنگی از صبا را به نام
«در قفس»
در مجموعه آثار چاووش اجرا کرد. تنظیم این اثر محصول مشترک حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان است. قطعه با یک مقدمه شروع شده که نی، سلوی آن را به‌عهده دارد و زمینه را برای ورود رسانه‌های مضرابی مخصوصا تار آماده می‌کند که در نهایت به ملودی اصلی قطعه ختم می‌شود. ملودی اصلی را تمام سازها به صورت مونو اجرا میکنند.

ابوالحسن صبا قطعه‌ای را نیز در سه‌گاه تصنیف کرده که به
«ضربی سه‌گاه»

معروف است. این اثر را جلیل عندلیبی با ارکستر خود تنظیم و اجرا کرده و ملودی اصلی قطعه در این تنظیم برعهده سازهای کششی بوده و ساز‌های مضرابی پارت همراهی‌کننده و به اصطلاح هارمونیک را اجرا می‌کنند.

قطعه دیگری که در سالهای اخیر، به رهبری ایرج صهبایی به همراه ارکستر سمفونیک تهران از صبا اجرا شد، قطعه‌ای است دردشتی که تنظیم آن مربوط است به حسین ناصحی. ناصحی این قطعه را در فضایی کاملاً کلاسیک بدون استفاده از سازهای ایرانی تنظیم کرده است. در پایان این نکته را نباید فراموش کنیم که آثار استاد صبا غالبا به نحوی تصنیف شده که هم قابلیت اجرا به صورت تکنوازی را دارند و هم به صورت ارکسترال اعم از ایرانی و غربی که ناشی از غنای ملودیک قطعات صبا است.