گام راست، حلقه مفقوده مطالعات مرتضی حنانه
مرتضی حنانه در تحقیقات خود، وجود یک گام به عنوان واسط و ارتباط دهنده بین گام ها و مقام های موسیقی ایرانی را ضروری می داند. از این رو با بیان اینکه «نت برجسته پایه به شاهد گام دیگری اشاره دارد»، گام راست را معرفی و با این توضیح عنوان می کند که «گام راست بم ترین گام یا مقام موسیقی ایران است» (صفحه ۹۱)
برای تعیین فواصل درجات گام راست از آنجایی که این گام باید پایه تمام گام های دیگر باشد، در نتیجه این گام باید حاوی فواصلی باشد تا با آن بتوان پرده بندی سازها برای اجرای کلیه گام ها را صورت داد. از این رو مرتضی حنانه بیان می کند گام راست باید یک «گام طبیعی» باشد. وی گام طبیعی را گامی میداند که «مطبوع ترین فواصل را داشته باشد (۴)» (صفحه ۱۰۱) با این توضیح وی گام راست را متشکل از دو دانگ متصل با نت پایان دو و به شرح زیر معرفی می کند:
این راست منطبق بر راستی است که صفی الدین ارموی معرفی می کند. در اینجا ذکر نکته ای از موسیقی امروز اعراب مفید خواهد بود:
مقامات موسیقی اعراب از دسته نت هایی تشکیل می شوند که به «اجناس» معروفند (معادل اصناف صفی الدین و بحور عبدالقادر). این دسته نت ها به صورتهای تریکورد (سه نتی)، تتراکورد (چهارنتی) و پنتاکورد (پنج نتی) وجود دارند. هر مقام از دو دسته نت اصلی تشکیل شده است. این دو دسته می توانند متصل (انتهای یکی شروع دیگری باشد)، منفصل و در برخی مدولاسیون ها به صورت هم پوشان باشند. در موسیقی امروز اعراب اجناس ۱۴ عدد می باشند که یکی از پرکاربردترین آنها تتراکورد راست می باشد. فواصل تتراکورد راست، همانند گام معرفی شده توسط مرتضی حنانه، عبارتند از: ط + جـ + جـ.
مقام راست در موسیقی اعراب، مقامی است که از نت دو شروع شده و در جملات بالارونده از دو دانگ منفصل راست – راست و در موقع پایین آمدن از دو دانگ منفصل راست – نهاوند تشکیل شده است. فواصل تتراکورد نهاوند عبارتست از: ط + بـ + ط. با این توضیح مقام راست اعراب به شکل زیر خواهد بود:
هم چنین در تقسیم بندی مقامات اعراب، هرگاه گام راست فوق به جای نت دو از یک چهارم بم تر (یعنی نت سل) شروع شود، به نام مقام یکاه شناخته می شود. این نوع از فواصل (ط + جـ + جـ + ط + ط + جـ + جـ) در مقام هایی که علی جرجانی معرفی کرده است، به نام مقام بیضا شناخته می شود. این مقام در موسیقی امروز ایران به عنوان گوشه مسیحی در دستگاه نوا شناخته می شود؛ هم چنین فواصل سیر صعودی این مقام با عراق افشاری منطبق است. مرتضی حنانه در مورد رابطه بین راستی که معرفی می کند و راست اعراب بیان می کند که اگر راست معرفی شده توسط او از درجه چهارم آغاز شود منطبق بر فواصل راست اعراب (یا راست الذیل تونس) خواهد بود.
پی نوشت
۴- باید دقت داشت که منظور مرتضی حنانه از «مطبوع ترین فواصل» و «گام طبیعی»، موضوع سیستم فواصل و برگردانی از “just intonation” نیست.
۱ نظر