پس از انقلاب مشروطه و ضبط اولین نواهای موسیقی در سال ۱۲۸۴ ش و تاثیر آن در روند تاریخ اجتماعی ایران در سال ۱۲۹۱ ش بانوان هنرمند از خلوت دربار بیرون آمده و به ضبط آثار موسیقی پرداختند که افتخار خانم- زری خانم و امجد خانم اولین های ضبط آثار موسیقی بانوان هنرمند بودند.
پس از آخرین ضبط دوره قاجاریه ۱۲۹۳ در سفر هنرمندان به تفلیس یک وقفه ۱۴ ساله به دلیل انتقال حکومت از قاجاریه به پهلوی شد. اما در سال ۱۳۰۶ ش بانوان هنرمند تربیت یافته شده نسل جدید به ضبط آثار خود پرداختند که قمرالملوک وزیری و ملوک ضرابی از پیشگامان بانوان هنرمند بود که آثار نفیسی از خود به یادگار گذاشتند.
در دوره معاصر در موسیقی ایرانی سه بانوی هنرمند با نام پروانه پا به عرصه موسیقی گذاشتند که هر سه نفر خواننده بودند و آثار نفیسی از خود به یادگار گذاشتند که به ترتیب عبارت است از:
۱- پروانه معروف به موچول (چون ماه) نام اصلی اش بتول رضایی بود و در اندرونی دربار قاجار نزد اکرم الدوله به فراگیری آواز پرداخت مدتی هم شاگرد رضاقلی خانی نوروزی (شام بیاتی) شد. همسرش از خانواده شیخ الاسلامی های قزوین بود و به شغل خیاطی اشتغال داشت و بیماری سل نیز داشت. پروانه پس از جدایی او شوهری اختیار نکرد زیرا خود نیز بیماری سل داشت در صدایش حزن و اندوهی بود که تا اعماق روح آدمی اثر می کرد.
پروانه در سال ۱۳۰۷ آثاری با صدای خودش به ضبط رساند وی اولین شخصی است که سه تار نواخته و صدای سه تار را برای اولین بار به ضبط میرساند. این نکته قابل ذکر است که در ۵ دوره ضبط قاجاریه هیچیک از هنرمندان اثری با ساز سه تار به ضبط نرسانده و پروانه اولین شخصی است که سه تار نواخته و خود نیز آواز خوانده است. از وی مجموعا ۱۰ صفحه گرامافون (۲۰ روی صفحه) به ضبط رسیده است که با سه تار خودش و تار قوام و سنتور حبیب سماعی آوازهایی را اجرا کرده است.
اولین اثر ضبط شده از وی تصنیف ابو عطا هرکسی ۱ و ۲ با تار قوام است.
دومین اثرش منصوری و زابل است که خود نیز سه تار نواخته و خوانده است که اولین اثر از صدای سه تار نیز می باشد.۳- مثنوی افشاری ۱و۲ که با سه تار خودش آواز مثنوی می خواند.
۴- ضربی ابوعطا ۱ و ۲ با تار قوام است.
۵- تصنیف سه گاه مهر پدر ۱و۲ که با سه تار خودش است.
۶- آواز شور و شهناز ۱ و ۲ با سنتور حبیب سماعی.
۷- بیات اصفهان ۱ و ۲ و ۸ ماهور دلکش و ابوالچپ ۱ و ۲ و ۹ آواز ابوعطا و حجاز ۱ و ۲ گریلی و ضربی شهناز ۱ و ۲ که با سنتور حبیب سماعی است.
در سرگذشت غم انگیز او آمده که پس از جدایی از همسرش حبیب میکده فرزند سلیمان خان میکده آزادیخواه معروف که جوانی نجیب و آراسته بود به پروانه عشق می ورزید و پروانه هم فریفته او بود این جوان در سال ۱۳۰۳ خودکشی کرد و پروانه را در آتش ماتم خود سوزاند.
استاد شهریار که حبیب میکده را می شناخت شعری بدین مضمون برایش سرود (با تلخیص)
واحسرتا به مرگ حبیبی به روزگار
چون او گلی نداشت اگر صد بهار کرد
آوخ که شمع بزم محبت حبیب مرد
پروانه را بلاکش شبهای تار کرد
پروانه در اثر بیماری سل در سن ۲۵ سالگی به سال ۱۳۱۲ درگذشت. آرامگاهش در ابن بابویه تهران است.
بسیار تشکر از مجموعه تحقیقات جالبی که در خصوص این خواننده مستعد کشور مرحوم پروانه(موچولو خانم)ارائه فرمودید،سپاس
فقط مانده ام آن خانم پروانه که شبهای تهران را با مجید وفادار خوانده آیا همین ایشان هستند یا خیر؟
در قسمت دوم مقاله درباره ایشان صحبت شده است: http://www.harmonytalk.com/id/17702